‘Ik ben niet jullie neger.’ Met die uitspraak gaf de zwarte Amerikaanse schrijver James Baldwin aan dat hij bedankte voor de rol van Oom Tom en die van Excuus Truus voor het racisme in de Verenigde Staten in de vorige eeuw. Mede daarom begon hij in 1979 aan een boek met als titel Remember This House. Een bijdrage aan de strijd tegen het racisme en ter nagedachtenis aan de vermoorde medestrijders Medgar Evers, Malcolm X en Martin Luther King. De recente film I am not youw negro sluit daarop aan.
Segregatie
Het is goed dat er eindelijk films worden gemaakt over de wortels van het racisme in Amerika. Bijna iedereen weet wel iets van de apartheid in Zuid Afrika. Dankzij de strijd en figuur van Nelson Mandela wordt de herinnering daaraan levend gehouden. Veel minder mensen weten van de onderschikking van zwarten in de Verenigde Staten. De film Hidden Figures, over drie zwarte wiskundige vrouwen die in de zestiger jaren werkten voor de Amerikaanse ruimtevaart, deed daar onlangs al een boekje over open.
Apartheid in Amerika heette ‘segregatie’. Pas in 1964 werd aan de wettelijke rassenscheiding en onderdrukking een einde gemaakt. Wettelijk dan. Wat James Baldwin wilde aantonen in 1979, dat was dat het racisme in de praktijk nog voortwoekerde. De maker van de film I am not your negro, Raoul Peck zegt daarover in de Filmkrant: ‘Waar Baldwin het over heeft is dat er niets is veranderd. Het is niet eens te langzaam. In de kern is de maatschappij nog steeds hetzelfde: racistisch en kapitalistisch’.
Woede en angst
Raoul Peck heeft met I am not your negro een indrukwekkende en indringende documentaire afgeleverd. Met tal van journaalbeelden uit verleden en heden onderstreept hij de stelling van James Baldwin. De moorden op Medgar Evers (1963), Malcolm X (1965) en Martin Luther King (1968) zijn de kapstokken, maar we krijgen ook allerlei beelden voorgeschoteld van de vernedering van zwarten en van de beweging van witten en zwarten tegen het racisme. Daarbij wordt tevens ruimschoots geput uit fragmenten met en bespiegelingen van James Baldwin zelf.
Eén van zijn beroemde uitspraken is: ‘De haat van zwarten is een gevolg van woede, de haat van witten is het resultaat van angst.’ Zwarte woede, opgebouwd in onderdrukking; witte angst, gecultiveerd in valse beeldvorming. Die onderdrukking en die beeldvorming hadden een duidelijke functie: die van het beschikbaar houden van onderdanige en goedkope arbeidskrachten. Enigszins ironisch voegt Peck daar later, na enige materiële vooruitgang voor een deel der zwarten, aan toe: de rol van makke en dankbare consumenten. Het kapitalisme weet wel raad met emancipatie!
Bloemrijk
Peck en Baldwin laten goed zien hoe de beeldvorming in de media vorm kreeg. In volkomen witte musicals met Doris Day tot en met de cowboyfilms met John Wayne en Cary Cooper. Onvergetelijk is de ontdekking van James Baldwin dat zijn held op het witte doek, Cary Cooper met elke Indiaan die hij afschiet, eigenlijk hém afschiet. Heel ‘mooi’ en bloemrijk is ook de taal waarin Baldwin zijn soms spijkerharde commentaren goot. Raoul Peck is daar gelukkig flink scheutig mee.
Niets bereikt?
De film I am not your negro is behoorlijk goed ontvangen in Nederland. De recensies in De Filmkrant, De Volkskrant, NRC en AD zijn zeer positief. Opmerkelijk is dat de centrale boodschap van de film, namelijk dat er helemaal niks zou zijn veranderd, door niemand wordt aangevochten.
Enige relativering behoort tot de mogelijkheden. Na 1964 is er geen wettelijke basis meer voor rassendiscriminatie. In de praktijk is die er dus nog wel degelijk, maar er is ook een relatief welvarender zwarte ‘middenklasse’ ontstaan en het politiegeweld tegen zwarten staat in geen verhouding tot de dagelijkse marteling en lynchpartijen in vooral het zuiden van de Verenigde Staten in het verleden.
Na de crisis van 2008 is een groot deel, ook van de zwarte ‘middenklasse’ weer in onzekerheid en armoede gedompeld, maar dat er geheel geen vooruitgang zou hebben plaatsgevonden is kennelijk geen punt van discussie. Hebben Evers, Malcolm X, King en al die andere anti-racisten dan totaal niets bereikt?
Wel kijken…
Evenmin is er kritisch gereageerd op de uitspraak van Baldwin in de film dat als witten de wapens opnemen in de strijd voor vrijheid dat dan de hele wereld staat te applaudisseren, hij noemt de Ieren, de joden en de Polen, maar dat als zwarten dat doen de wereld te klein is. En dat was zelfs niet waar voor de mainstream-media in de zestiger en zeventiger jaren.
Het witte geweld van bijvoorbeeld de IRA en de ETA of van de Cubanen werd niet alom toegejuicht. Omgekeerd was er in Europa een aardige, gemengde, solidariteitsbeweging met de Black Panthers.
Werkelijk storend en niet opgemerkt, is de suggestie in de film van Peck dat Malcolm X is vermoord door witte racisten. Bij een nabespreking van de film bleken alle kijkers te menen dat dit het geval was. Nergens wordt aangegeven dat Malcolm X werd vermoord door zwarte moslims van de Nation of Islam, nadat hij die organisatie de rug had toegekeerd.
Om met James Baldwin te eindigen: ‘Wat je ziet is niet altijd te veranderen – wat je wil veranderen moet je wel in ogenschouw nemen.’
Dit artikel verscheen oorspronkelijk op Grenzeloos.
