De vrijlating van Mikhail Khodorkovsky, na tien jaar gevangenschap, baarde opzien in Rusland en wereldwijd. Voor het regime van Vladimir Poetin was het noodzakelijk geworden om zich te ontdoen van ‘politiek gevangene nummer 1’. De vrijlating was zeker niet een teken dat het systeem werkelijk minder repressief wordt.
De doorslaggevende rol die de Duitse diplomatie in dit gebeuren speelde getuigt van de verzwakte rol van de Russische elite op het internationale toneel. De vrijlating van Khodorkovsky vond plaats in een context van voortdurende economische stagnatie, terugloop van kapitaal en teruglopende investeringen en een potentieel politiek echec met de Olympische Winterspelen in Sochi – het grootste landelijke infrastructurele project in decennia.
Het is duidelijk wat Poetin met de vrijlating van Khodorkovsky aan de internationale elite wil zeggen; ‘we bevinden ons in een moeilijk parket en zijn bereid concessies te doen’. In de Russische context is Khodorkovsky al lange tijd een held voor een relatief klein maar invloedrijk deel van de samenleving; de stedelijke middenklasse, delen van het groot- en middenbedrijf en een legertje media-vertegenwoordigers dat zich op deze groepen richt. Deze mensen zijn boos over de corruptie en het onvermogen van de staat om hun bezittingen en persoonlijke veiligheid te beschermen.
Maar al deze mensen zijn zich ervan bewust dat de vrijlating van de voormalige miljardair alleen een signaal voor het buitenland was en dat er geen sprake is van een belangrijke verandering in de binnenlandse politiek. Het geval Khodorkovsky is dus vooral van belang voor de hogere klassen maar de amnestie die werd uitgesproken op de twintigste verjaardag van de grondwet van de Russische Federatie heeft een bredere betekenis.
Het is algemeen bekend dat Rusland niet allen een hoog percentage politieke gevangenen heeft, maar ook een wreed gevangeniswezen. In verschillende gevangenissen moeten gevangenen niet alleen dwangarbeid verrichten maar worden hen ook elementaire levensmiddelen en medicijnen ontzegd. Het grootste deel van de meer dan 800.000 gevangenen zit vast vanwege kleine vergrijpen of enkel en alleen vanwege de willekeur en corruptie van de Russische rechtbanken. Gewelddaden van de cipiers en collectief, geweldloos protest van de gevangenen, meestal hongerstakingen, trekken regelmatig de publieke aandacht. Eisen om het gevangeniswezen te hervormen krijgen hierdoor een breder gehoor.
De amnestie-verklaringen die begin december door het parlement werden aangenomen lijken erop te wijzen dat het regime de druk die het gevolg is van de algemene angst en het wantrouwen van de meerderheid van de bevolking jegens de staat en in het bijzonder jegens de ordediensten wil doen afnemen. In de komende weken zullen zo’n 25.000 gevangenen – zo’n drie procent van het totaal – vrij komen. Het gaat hier om mensen die veroordeeld zijn wegens diefstal, fraude (het komt regelmatig voor dat zakenmensen dankzij de corruptie van de rechtbanken deze aanklacht kunnen gebruiken om concurrenten achter de tralies te doen verdwijnen) en bijna iedereen die tot minder dan vijf jaar veroordeeld is. Volgens peilingen steunt zo’n 40 procent van de bevolking de amnestieregeling. In een keer kan deze actie bij Russische burgers veel goodwill voor de staat creëren.
Tegelijkertijd zijn een aantal politieke gevangenen vrijgelaten. Recent werden de Pussy Riot leden Nadezjda Tolokonnikova en Maria Alekhina vrijgelaten. De afgelopen maanden heeft hun heldhaftige campagne voor de rechten van vrouwelijke gevangenen veel weerklank gevonden. Hun acties en hun brieven uit de gevangenis, waarin zij vertelden over het lot van tot dwangarbeid veroordeelde gevangenen en de vernederingen door gevangenisbesturen, dwong het bestuur om onderzoek te doen en aandacht te geven aan de wetsovertredingen in enkele vrouwengevangenissen.
De vrijlating van de Pussy Riot leden – die overigens geweigerd hebben om amnestie te vragen – heeft vooral te maken met de wil van de regering om een einde te maken aan hun activiteiten en hun pogingen om gevangenen te organiseren.
Een ander belangrijk gevolg van de amnestie is de vrijlating van vijf mensen die werden opgepakt in het kader van de zogenaamde ‘zes mei affaire’ – een schandalig politiek proces tegen tientallen deelnemers aan de betogingen in 2012 die beschuldigd werden van ‘grootschalige ordeverstoring’ en “geweld tegen de politie”. Onder de vrijgelaten personen bevind zich Vladimir Akimenkov, activist van het Links Front, die bijna blind werd tijdens zijn gevangenschap, en de homorechtenactivist Nikolai Kavkazsky. Maar het merendeel van de mensen die in het kader van dit proces veroordeeld werden, komt niet in aanmerking voor de amnestie omdat zij geweld gebruikt zouden hebben tegen de politie.
Sergei Udaltsov, een van de bekendste radicaal links activisten, heeft nog steeds huisarrest. Alexei Gaskarov, socialist en een leidende antifascist, zit nog steeds gevangen. Het blijft dus belangrijk om de vrijlating van de politieke gevangenen in Rusland te eisen. De recente amnestieverklaringen laten zien dat publieke opinie en internationale druk en solidariteit van doorslaggevend belang kunnen zijn.
Ilya Boudraitskis is lid van Socialistische Beweging Rusland, een organisatie in solidariteit met de 4e Internationale in Rusland. Nederlandse vertaling door redactie Grenzeloos.
