Het is voor iedereen duidelijk dat het komende jaar in Rusland gekenmerkt zal worden door een ernstige verscherping van de economische crisis die onvermijdelijk tot een sociale en politieke crisis zal leiden.
Een jaar geleden vertelde Poetin tijdens zijn favoriete tv-show Praten met het volk dat de problemen tijdelijk waren en over twee of drie jaar voorbij zouden zijn. Deze uitspraak is niet alleen een propagandistische illusie, maar een weerspiegeling van de dieperliggende elementen van de redenering van de Russische elite die de gewoonte heeft om strategie door tactiek te vervangen en pas op problemen te reageren als ze zich voordoen. Deze manier van redeneren is het resultaat van tien jaar stijgende olieprijzen. In die periode was de hele economie van het land verbonden met de export van natuurlijke hulpbronnen. Met desastreuze gevolgen. De superwinsten gaven naar het buitenland toe de indruk van groeikracht en hebben ook gezorgd voor een permanente groei van de overheidsuitgaven. Deze uitgaven waren in de eerste plaats gericht op het leger, de bureaucratie en een ondoorzichtig systeem van staatsaankopen.
Daarnaast werden de uitgaven in de sociale sfeer verhoogd op basis van wat er overbleef, onderwijs en gezondheidszorg zijn altijd beschouwd als de eerste gebieden waarop bezuinigd kan worden.
De jaren van olierijkdom hebben het leven geschonken aan een monsterlijk sociaal systeem waarin de productie afnam, de sociale ongelijkheid een fenomenaal niveau aannam, corruptie het systeem werd en de autoritaire machtspolitiek die de belangen van de elites verdedigt, gecompenseerd werd door spectaculaire groei van de prijzen van fossiele brandstoffen.
De grote populariteit van Vladimir Poetin is (en blijft op dit moment) op deze groei gebaseerd. Een van de belangrijkste elementen van deze populariteit is het wijdverbreide geloof dat het juist Poetin is die, door zijn wreedheid, ‘stabiliteit’ kan garanderen: een geleidelijke, ononderbroken ontwikkeling van het land.
De meerderheid van de Russische burgers moet nu begrijpen dat de ‘stabiliteit van Poetin’ definitief tot het verleden behoort en dat de Russische elite geen ‘plan B’ heeft om uit de situatie te komen. Vorig jaar werd al duidelijk dat de manier van de overheid om de crisis te bestrijden, neerkomt op bezuinigingen met een lokaal sausje, die in hun wreedheid zelfs die van de regeringen van de Europese Unie overtreffen. De onderdelen daarvan zijn: een drastische vermindering van de sociale uitgaven, het in de tang nemen van opgebouwde pensioenen door de pensioengerechtigde leeftijd te verhogen naar 65 jaar, een principiële weigering om lonen te indexeren in een situatie van ongebreidelde inflatie (12,9% vorig jaar), een stijging van de prijzen en een verhoging van de diverse belastingen en heffingen over de ruggen van de bevolking.
De verzwakking van de roebel, die werd gematigd dankzij het op de markt brengen van deviezenreserves en de stijging van de discontovoet van de centrale bank, maakte het voor het midden- en kleinbedrijf onmogelijk krediet te krijgen en heeft de recessie versterkt.
Het overheidsbudget voor 2016 dat op basis van dit beleid is vastgesteld, ging uit van een gemiddelde olieprijs van 50 dollar per vat, terwijl die inmiddels al onder de 30 dollar is gekomen. Hoewel de overheid in het openbaar de begroting niet herziet, heeft de minister van financiën aangeraden om de uitgaven van alle departementen met 10% te verminderen.
De situatie verslechtert omdat, in het huidige systeem van verdeling van de financiën tussen Moskou en de regio’s, alle inkomsten eerst naar de federale overheid gaan die vervolgens geld naar de lokale autoriteiten doorstuurt. Het resultaat is een groeiende spanning tussen de regering en de regionale autoriteiten die in de ogen van de bevolking de politieke verantwoordelijkheid voor de bezuinigingen dragen. Tegelijkertijd verplicht de president hen publiekelijk, in een poging om zijn populariteit te behouden, te voldoen aan ‘sociale verplichtingen’ en plaatst hen zo in een uitzichtloze situatie.
De scherpe daling van de overheidsinkomsten laat de kwetsbaarheid van de ‘verticale macht’ van Poetin zien. Die bestaat uit een volledige afhankelijkheid van de lokale autoriteiten van het Kremlin in combinatie met hun economische ‘autonomie’ (dat wil zeggen, de verantwoordelijkheid voor budgettaire verplichtingen). Het zijn de federale overheid met aan het hoofd Dmitry Medvedev en de lokale gouverneurs die de politieke kosten van de bezuinigingen moeten dragen, maar zeker niet de president wiens populariteit in geen geval mag lijden onder de daling van de levensstandaard van de mensen die hem steunen. De figuur van Poetin als ‘nationale leider’ is de belangrijkste bron van legitimiteit in de ogen van de meerderheid van de machthebbers.
De paradox is dat mensen geloven in hun president, maar niet in de staat die hij vertegenwoordigt. In deze catastrofale omstandigheden bereidt de politieke machine van Poetin zich voor op de parlementsverkiezingen die in september 2016 gehouden zullen worden. Net als bij eerdere verkiezingen, moeten ze het in het Kremlin geschreven script volgen. Het lijkt er op dit moment op dat Verenigd Rusland, de partij van de parlementaire meerderheid en premier Medvedev, lijdt onder de groeiende passieve ontevredenheid. De ‘onafhankelijke’ kandidaten en de marionetten-oppositie (met inbegrip van de communisten en de partij van Zjirinovski) zullen de regering voor haar asociale beleid aanvallen, terwijl de president zonder partij buiten het bereik van de kritiek blijft.
Dit scenario kan echter uit de hand lopen en leiden tot een golf van straatprotesten, zoals die al eerder in december 2011 plaatsvonden na de parlementsverkiezingen. Het fundamentele verschil met nu zou het samengaan van politiek protest tegen het antidemocratische systeem en sociaal protest tegen verarming en neoliberaal beleid van de autoriteiten zijn.
De balans van 2015 laat een forse toename zien van lokale protesten tegen het niet betalen van lonen, de vernietiging van banen en nieuwe onrechtvaardige belastingen. In december waren er in bijna de helft van de regio’s acties van vrachtwagenchauffeurs die ontevreden waren over de exorbitante nieuwe toltarieven op de snelwegen. In een serie steden waren er acties tegen bezuinigingen op de publieke medische instellingen. Samengevat zijn er volgens schattingen van deskundigen vorig jaar 409 protestacties geregistreerd in verband met schendingen van arbeidsrechten, waarvan 168 in de vorm van werkonderbrekingen. Dit is 76% meer dan het gemiddelde voor dit soort protesten in de periode van 2008-2013.
De economische crisis die samenvalt met een nieuwe politieke cyclus: parlementsverkiezingen in 2016 en presidentsverkiezingen in 2018, verergeren de spanningen binnen de elite. We kunnen nu al bepaalde conflicten zien: tussen Moskou en regionale autoriteiten, tussen financieel deskundigen van de overheid en lobbyisten van het leger die zullen aandringen op het verhogen van het oorlogsbudget in het licht van de ‘externe dreiging’, tussen staatsbedrijven onderling die nieuwe budgetten nodig hebben om hun enorme schulden te herfinancieren.
In een poging het machtsevenwicht te bewaren, zal het heersende regime noodzakelijkerwijs haar buitenlands beleid van de afgelopen twee jaar, met inbegrip van de oorlog in Oekraïne, het conflict met het Westen en de groeiende militaire aanwezigheid in Syrië, heroverwegen. In Moskou is men al initiatieven aan het nemen die kunnen leiden tot de opschorting van de sancties van de VS en de EU. In januari vonden voor het eerst sinds de annexatie van de Krim door Rusland rechtstreekse onderhandelingen plaats in Kiev over het lot van de Donbass, tussen de Oekraïense president Poroshenko en de Russische vertegenwoordiger Gryzlov, die deel uitmaakt van de directe vriendenkring van Poetin.
Deze bijeenkomst liet een uitgebreide raadpleging zien door de belangrijkste ‘hoeder’ van de Oekraïne-oriëntatie van het Kremlin met de Amerikaanse onderminister van Buitenlandse Zaken, Victoria Nuland. De Russische regering heeft dringend behoefte aan het opheffen van de sancties om massaal buitenlands geld te kunnen lenen, omdat de binnenlandse financiële middelen slinken. De afhankelijkheid van hoge olieprijzen kan heel goed worden vervangen door een nieuwe afhankelijkheid, deze keer van buitenlandse kredieten.
Dit alles betekent dat Rusland aan de vooravond staat van grote veranderingen, die op korte termijn zullen leiden tot het einde van het Poetin-systeem, althans zoals we dat kennen uit de vette jaren.
Ilya Boudraïtskis is een van de leiders van de Russische organisatie Vpered (Voorwaarts). Dit stuk werd voor La Gauche uit het Russisch vertaald door Matilde Dugaucquier. Nederlandse vertaling: redactie Grenzeloos.
