Sociale revoluties veranderen de productieverhoudingen. Die van 1789-1792 vernietigde de verhoudingen eigen aan het Oude Regime waar een geprivilegieerde klasse heerste over de lagere klassen: de burgerij, de arbeiders en de boeren. Voortaan was iedereen gelijk voor de wet, maar niet voor de economische macht: een deel van de burgerij verwierf het monopolie van de productiemiddelen en aan die bourgeoisie moesten de arbeiders noodgedwongen hun arbeidskracht verkopen.
De burgerlijke revolutionairen beseften quasi instinctief dat de nieuwe maatschappij nood had aan een ideologisch cement wilde ze de eenheid van de natie realiseren en bewaren, want ze wordt gekenmerkt door nieuwe vormen van uitbuiting en onderdrukking. Je wil als arme sukkelaar wel vechten onder het illusoire vaandel van de nationale soevereiniteit, maar niet onder de zwarte vlag van je eigen uitbuiting. Het centrale culturele apparaat van de bourgeoisie is en blijft het nationalisme, een ideologie die gepaard gaat aan afgeleide producten zoals chauvinisme, vreemdelingenhaat, racisme, oorlogszucht. De koloniale idee wordt hierbij voorgesteld als een beschavingswerk onder de wilden.
De kunsten dragen daar de gevolgen van. Als een epos zoals de Odyssee een typisch literair product van de Oudheid is, dan is een roman zoals De Graaf van Montecristo een product van de burgerlijke maatschappij. Wanneer de schilderkunst en in bepaalde opzichten de muziek vormen waren waarin de aristocratie zich uitbeeldde, dan zijn zij vandaag hoofdzakelijk uitdrukkingen van individuele emoties en attitudes. De kunst om de kunst is daar een voorbeeld van. De kunstenaars van weleer leefden dankzij het mecenaat, vandaag zijn zij onderworpen aan de marktmechanismen.
Maar het kapitalistische bestel wordt getroffen door crises, sociale conflicten en bij gelegenheid door revolutionaire woelingen, en dat is ook zo op het terrein van de kunsten en van de cultuur in het algemeen. Men gaat zich verzetten tegen patriarchale verhoudingen, het onderwijs, de gezinsstructuren en tegen de omvorming van de menselijke relaties in koopwaren. Het is deze concrete betwisting van de bestaande realiteit die de grondslag zal leggen voor een nieuwe cultuur, eens de ruilwaarde heeft moeten wijken voor de gebruikswaarde en de maatschappelijke klassen beginnen te verdwijnen. We kunnen ons vandaag geen duidelijk idee vormen van de cultuur van de toekomst. Zij zal het product zijn van autonome strijd en mag niet worden opgelegd door een verlichte bureaucratie die meent te weten wat goed of slecht is voor die van beneden. Net zoals we vroeger de blauwdrukken van de utopische socialisten afwezen, zo zullen we de opvattingen van de “proletarische” cultuurpotentaten verwerpen.
Het zoeken naar nieuwe cultuurvormen in de jonge Sovjetrepubliek vanaf 1917 gebeurde in een arme arbeiderswereld die verzonk in een oceaan van onontwikkelde boeren (dixit Lenin). De resultaten waren interessant maar uiterst beperkt. Het is mooi om gemeenschapswoningen te bouwen, maar als je geen wasmachines en andere huishoudapparaten hebt die de huishoudelijke arbeid moeten verlichten, dan blijft het bij mooie woorden.
De uitdrukking “culturele revolutie” doet de ouderen onder ons denken aan de “Grote Proletarische Culturele Revolutie” die China door elkaar schudde in de jaren 1960. We hadden inderdaad te maken met een culturele revolutie maar ook met een grote ramp. De jeugd werd opgeroepen om de confucianistische ideologie te bestrijden, maar wat die ideologie precies inhield, werd bewust vaag gehouden. Zo kon je eender wie treffen die tot de verkeerde fractie behoorde.
Mao Zedongs manier van optreden heeft niet kunnen verhinderen dat het bureaucratisch kapitalisme vandaag zegeviert in China. Misschien heeft ze er zelfs toe bijgedragen. In werkelijkheid ging het om een grote manipulatie waarbij bureaucratische klieken elkaar te lijf gingen. Niet alleen gingen heel wat cultuurschatten verloren, maar die revolutie kostte vooral veel onnodige mensenlevens. De Grote Roerganger heeft ooit verklaard dat de revolutie geen galafeest is. Gelijk heeft hij, maar daarom moet je er nog geen barbaarse orgie van maken.
