11 november, tijd voor een poëem. Neen, dit stukje gaat niet over In Flanders Fields, het wereldberoemde gedicht van John McCrae. Daarin staan weliswaar mooie zinnen over leeuweriken & klaprozen, maar ’t is en blijft een misselijkmakende oproep om zich naar de Groote Slachting te begeven: If ye break faith with us who die / We shall not sleep, though poppies grow / In Flanders fields. (In de vertaling van Herwig Verleyen luidt het: Doet gij dit niet, dan zullen wij in deze aarde / geen rust kennen, ondanks de klaprozen / in Vlaandrens velden.) Als voorbeeld van de uitdrukking ‘op iemands gemoed werken’ kan dat tellen.
De Britse dichter Siegfried Sassoon zag dat toch anders. Net als John McCrae vocht ook hij aan het front. Maar hij vond niet dat het zijn dichterlijke plicht was om jongeren de loopgraven in te lokken, waar ze met duizenden tegelijk zouden creperen. Integendeel, nadat hij in 1917 met zijn Soldier’s Declaration luidop geprotesteerd had tegen het verderzetten van de oorlog, werd hij in ’t Britse leger een referentie voor afwijkende meningen. Waarop men hem vlug naar de psychiatrie afvoerde.
Hij had nochtans gelijk. De Engelse Pat Barker schreef Weg der geesten, een trilogie over de Eerste Wereldoorlog.
Over de situatie in de loopgraven zei ze in een interview: “Zelfs in 1917, toen de oorlog al drie jaar aan de gang was en er maandelijks, alleen al aan Britse zijde, soms meer dan honderdduizend manschappen sneuvelden ging men op die voet door. 1917 was echter ook het jaar van de grote muiterijen. In het Franse Etaples heeft een opstand van Britse troepen plaatsgevonden die gewelddadig is onderdrukt, en bij de Fransen had Pétain de grootste moeite zijn eenheden weer in het gareel te brengen. Aan Russische zijde gingen de soldaten nog veel verder: die schoten hun officieren dood en gingen gewoon naar huis. In dat klimaat past ook de privérevolte van de Britse dichter Siegfried Sassoon, die centraal staat in het eerste deel van de trilogie. Naast dat actieve verzet bestond er ook steeds meer passief verzet. Sommige soldaten inhaleerden opzettelijk gifgas, want van een beetje gas werd je wel ziek maar ging je niet dood, was het idee. Anderen schoten zichzelf in de voet. Zelfmoord was geen zeldzaamheid, want sommigen waren liever dood dan dat ze het risico moesten lopen zonder armen en benen in een karretje te belanden. Het gebeurde ook geregeld dat de vijand bereid was een handje toe te steken om ervoor te zorgen dat je werd afgekeurd. Als een Brits en een Duits bataljon lange tijd tegenover elkaar lagen, nam de bereidheid elkaar aan te vallen sterk af. Er werd niet langer geschoten als doden of gewonden uit het niemandsland werden gehaald en er werd gewoon gewacht op de aflossing. Als je het zat was kon je je rechterwijsvinger boven de loopgraaf uitsteken en die door een Duitser laten afschieten. Dan kon je geen geweer meer overhalen en was je ongeschikt voor dienst aan het front.”
In het gedicht Suicide in theTrenches zegt Siegfried Sassoon het simpelweg als volgt:
I knew a simple soldier boy
Who grinned at life in empty joy,
Slept soundly through the lonesome dark,
And whistled early with the lark.
In winter trenches, cowed and glum,
With crumps and lice and lack of rum,
He put a bullet through his brain.
No one spoke of him again.
You smug-faced crowds with kindling eye
Who cheer when soldier lads march by,
Sneak home and pray you’ll never know
The hell where youth and laughter go.
De Engelse rocker Peter Doherty heeft het op muziek gezet en ik heb van dat gedicht een vrije vertaling gemaakt:
Die soldaat heb ik gekend, een jongen nog
Die zonder zorgen naar het leven keek,
Zo een die rustig sliep als ’t donker was
En fluitend aan de dag begon.
In de loopgraven, die winter waarin alles anders werd,
— Bommen, luizen, maar geen rum ―
Schoot hij zich een kogel door het hoofd
En niemand sprak nog over hem.
Sta niet zo zelfvoldaan te juichen
Wanneer die jongens opmarcheren
Sluit je deur en bid opdat je nooit te weten komt
Naar welke hel de jeugd luid lachend trekt.
Dit artikel verscheen oorspronkelijk op De Laatste Vuurtorenwachter.
