Het mooie boek van Sven Beckert, Empire of Cotton, over de wereldgeschiedenis van de katoen maakt ook de ondertitel grotendeels waar: A new history of global capitalism. Er zijn meer productgeschiedenissen geschreven, bijvoorbeeld die van het zout, het papier of de gloeilamp. Maar de teelt, verwerking, handel, productie en verkoop van katoen en alles wat daarbij komt kijken, was een centrale factor in de geschiedenis van het kapitalisme op wereldschaal.
‘Zonder katoen geen moderne industrie’ schreef Marx in 1846. Beckert schrijft soepel en gedetailleerd over talloze aspecten van de ontwikkeling van het kapitalisme, vanaf het vroege kolonialisme tot nu, met de nadruk op de afgelopen 250 jaar.
Hij wijst steeds op de voortdurende diepgaande veranderingen van de wereldmarkt, op het permanente grove geweld en de repressie die bij het kapitalisme horen, op het grote belang van de staatsmacht voor de ontwikkeling en de veranderingen van het kapitalisme, op de onvoorstelbaar snelle recente veranderingen voor de wereldbevolking op het platteland, op de steeds veranderende arbeidsverhoudingen, op de geografische wisselingen in de krachtsverhoudingen en de verplaatsing van productie en consumptie en macht en op nog veel meer. Sociale, economische, technologische, financiële, ideologische, militaire en politieke verhoudingen komen voortdurend in hun samenhang aan bod. Zo ook de rol van racisme.
Katoen werd op verschillende continenten al duizenden jaren verbouwd, verwerkt en verhandeld. Soms werd er belasting betaald in de vorm van katoen, of katoen nam de vorm aan van geld. Katoen werd met de hand gesponnen en geweven als huisnijverheid op boerderijen en in dorpen. In sommige gebieden zou dat tot diep in de twintigste eeuw zo blijven.
De kleinschalige teelt van katoen was nooit een monocultuur, gericht op de markt: katoen werd altijd samen verbouwd met voedsel en andere producten. Maar het begin van de industriële revolutie, eind achttiende en begin negentiende eeuw, betekende de snelle ontwikkeling naar gemechaniseerde fabrieksmatige katoenproductie, met de bijbehorende massale slavenarbeid op de grote Amerikaanse plantages en met de al even arbeidsintensieve kinder- en vrouwenarbeid in de smerige, lawaaierige fabrieken in Lancashire.
Dat betekende tijdelijk een grote verschuiving van de katoenproductie naar Europa. Beckert citeert hem niet, maar in een brief aan Pawel Wassiljewitsj Annenkow van 28 december 1846 schreef Marx: ‘De directe slavernij is de spil van onze huidige industrie, net als de machines, het krediet enz. Zonder slavernij geen katoen, zonder katoen geen moderne industrie. Pas de slavernij heeft aan de koloniën hun waarde gegeven, pas de koloniën hebben de wereldhandel geschapen, de wereldhandel is de noodzakelijke voorwaarde voor de machinale, grote industrie.
De koloniën hebben de oude wereld vóór de handel in negerslaven maar zeer weinig producten geleverd en het gezicht van de wereld niet merkbaar veranderd. Bijgevolg is de slavernij een economische categorie van de grootste betekenis. Zonder de slavernij zou Noord-Amerika, het meest progressieve land, veranderen in een patriarchaal land. Schrap Noord-Amerika van de wereldkaart en je hebt anarchie, volledig verval van de handel en van de moderne beschaving.’
Het is dus niet vreemd dat Beckert veel aandacht heeft voor hoe de katoenplantages en de slavernij in het zuiden van de Verenigde Staten werden uitgebreid en hoe de oorspronkelijke bewoners daar van hun grond werden verdreven. Ook besteedt hij natuurlijk veel ruimte in zijn boek aan de Amerikaanse Burgeroorlog, de afschaffing van de slavernij en aan het arbeidsregime en de bredere maatschappelijke verhoudingen die daarvoor in de plaats kwamen. Dat niet alleen in de Verenigde Staten, maar over de gehele wereld, met geheel nieuwe sociale verhoudingen en het bijbehorende kapitalistische en imperialistische geweld.
In India, China, Latijns-Amerika, Afrika en andere gebieden werden de bestaande verhoudingen omver gehaald ten bate van de wereldwijde kapitalistische katoenproductie. Voor vele miljoenen mensen betekende dit nieuw geweld, nieuwe onteigening en soms massale hongersnoden. En het betekende zeer lange werkweken in vieze en gevaarlijke fabrieken voor vrouwen en kinderen.
In de twintigste eeuw zagen we opnieuw een grote geografische verschuiving van de katoenteelt en katoenproductie, nu weg uit Europa en de Verenigde Staten en terug naar ‘het globale zuiden’, zoals Beckert dat noemt. China, India, Oezbekistan, Bangladesh, Senegal, Pakistan, Vietnam, Turkije, Indonesië: dat zijn nu de landen die centraal staan in The Empire of Cotton.
Een kleine zwakte van het boek van Beckert is dat de periode van de afgelopen decennia er bekaaid afkomt, in verhouding tot zijn uitgebreide beschrijving en analyse van eerdere periodes. Wel schetst hij een duidelijk beeld van hoe de wereldkatoenmarkt nu in elkaar zit, met de toenemende macht van de grote handelshuizen en ketens als Walmart, Carrefour, Adidas en andere multinationals die staten tegen elkaar kunnen uitspelen op jacht naar superwinsten. En nog altijd de wereldwijde jacht op zo goedkoop mogelijke arbeidskrachten, met zo min mogelijk bescherming en arbeidswetgeving.
Een grotere zwakte is zijn zeer onderbelichte aandacht voor de vaak bijzonder destructieve kant van de katoenproductie voor natuur en milieu. Maar het boek van Beckert is absoluut een mooie prestatie en het is ook een inspiratie om nog meer historisch en internationalistisch te kijken naar onze eigen inzichten en opvattingen en praktijken.
Pradella
Beckerts uitgebreide en gedetailleerde analyse van de geschiedenis van het kapitalisme op wereldschaal sluit goed aan bij een ander recent boek, dat van Lucia Pradella. Zij gaat in op de uittrekselboeken van Marx uit zijn (begin)tijd in Londen. Daar haalt zij uit dat Marx al zeer vroeg zijn politieke economie ontwikkelde vanuit een visie van de wereldmarkt en van de ongelijkmatige en gecombineerde politieke en economische ontwikkeling op wereldschaal. Dit betekent ondermeer een kritiek op David Harvey en Samir Amin. Helaas is het MEGA-project nog steeds niet klaar, hoewel nu de tweede sectie met de edities en voorstudies van Het Kapitaal is afgerond. Ook in de vele brieven van Marx en Engels is belangrijke informatie te vinden om Het Kapitaal beter te begrijpen.
Sven Beckert, Empire of Cotton, A New History of Global Capitalism, Penguin Books 2015, 640 pagina’s, 14,99€.
Lucia Pradella, Globalization and the Critique of Political Economy: New Insights from Marx’s Writings, Routledge 2014, 238 pagina’s.
Dit artikel verscheen oorspronkelijk op socialisme.nu.
