De Duitse cinema heeft een sterke reputatie wat betreft politiek-historische films over het nazisme, de DDR en de Bondsrepubliek. Denk maar aan Good Bye, Lenin! (2003), Sophie Scholl (2005), Das Leben der Anderen (2006), Der Baader Meinhof Komplex (2008) of Der Staat gegen Fritz Bauer (2015) om er enkelen te noemen die u bekend in de oren zouden kunnen klinken.
Elser (2015) vertelt het verhaal van Georg Elser, de meubelmaker die op 8 november 1939 in München een bomaanslag op Adolf Hitler en de leiding van de NSDAP pleegde. De film begint met de uitvoering van de mislukte aanslag waarbij de bom weliswaar ontploft, maar Hitler de zaal reeds 13 minuten eerder had verlaten. Elser wordt gevangen genomen voor hij naar Zwitserland kan vluchten en valt in handen van de beulen van de Gestapo. De film volgt vanaf dan parallel de ondervragingen door de Geheime Staatspolizei en de levensloop van Elser in zijn dorp vanaf de machtsname door de nazi´s.
De film is een triestig drama waarbij Elser ondergaat hoe zijn familiaal en liefdesleven lijdt onder de armoede en de patriarchale structuur van het Duitsland van het interbellum en daarbovenop moet toezien hoe het nationaal-socialisme zijn dorp en vriendenkring sociaal verwoest. Wanneer hij beslist om zich persoonlijk op te offeren in een poging om het nazisme een halt toe te roepen, mislukt zijn – nochtans goed opgezette – aanslag. Eens in handen van de Gestapo krijgt hij niet de snelle kogel waar hij op hoopte, maar wordt de 36-jarige protagonist eerst gefolterd en vervolgens in het concentratiekamp van Dachau opgesloten. Hitler wil niet geloven dat de dorpeling de aanslag alleen beraamde en uitvoerde, maar een andere waarheid valt met geen middelen uit Elser te krijgen omdat ze simpelweg niet bestaat. Elser wordt daarom pas op 9 april 1945 op Hitlers bevel geëxecuteerd, op amper drie weken van de bevrijding van het concentratiekamp.
Elser versus Tom Cruise
Om het historisch belang van de aanslag en van de film te kaderen is het relevant om de aanslag van Elser te vergelijken met die van von Stauffenberg, of voor filmkenners: Elser met Valkyrie (2008). De film met Tom Cruise vertelt het verhaal van de – eveneens mislukte – aanslag op het leven van Hitler die een groep nazi-officieren onder leiding van kolonel von Stauffenberg pleegden op 20 juli 1944. Terwijl Elser tot de daad overging uit diepe verontwaardiging met de praktijken van het nazisme en om een aangekondigde wereldoorlog tegen te houden, gingen de militairen over tot een staatsgreep om hun dolgedraaide leider af te zetten en zo de meubelen van een reeds verloren oorlog te redden.
Deze verschillen vertalen zich ook in de films. In Elser zien we geen opeenvolging van actiescènes zoals in de thriller Valkyrie, maar wel het verhaal van de drieste opmars van het nazisme in de jaren 1930. De nazi´s terroriseren het dorp van Georg door een cultuur van geweld en gehoorzaamheid op te leggen, andersdenkenden en joden te vervolgen en een grootschalige oorlogsindustrie op de been te brengen. Zo wordt Elsers vriend Josef Schurr in de film opgepakt omdat hij militant is van de Kommunistische Partij en vervolgens als dwangarbeider te werk gesteld in een wapenfabriek.
In het Duits historisch geheugen blijft de Operatie Walküre wellicht belangrijker als verzetsdaad dan die van de alleen handelende dorpeling of dan eender welke andere verzetsbeweging. Opvallend hierbij is dat het Duits Verzetsmuseum in Berlijn niet alleen ingericht is op de plaats van de executie van de complottisten van 20 juli 1944, maar bovendien beheerd wordt door het ministerie van Defensie. Het “German Resistance Memorial Center” gaat dus in de eerste plaats over het militair verzet, al werd in de laatste jaren wel een inspanning geleverd om ook andere vormen van antifascistisch verzet een plaats te geven in de permanente tentoonstelling. Inmiddels zijn zalen gewijd aan het verzet van de arbeidersbeweging, vanuit kerken en geloofsorganisaties, door kunstenaars en intellectuelen, jongeren, joden, Sinti- en Roma-zigeuners,… Al deze weinig gekende facetten van het verzet tegen het nazisme tonen aan dat ook de Duitse politiek-historische film nog veel onbetreden paden te bewandelen heeft, in het bijzonder met de 100ste verjaardag van de Duitse Revolutie van 1918-19 in het voorzicht.
Elser was begin dit jaar in België in enkele zalen te zien en is inmiddels verkrijgbaar op dvd.
