Washington en Teheran zullen niet snel van elkaar houden. Maar het feit dat ze op enkele terreinen gemeenschappelijke belangen hebben, brengt Iran en VS in elkaars gezelschap. Beide willen dat, om interne redenen, zo discreet mogelijk houden. Maar zowel Irak, Afghanistan als gas zijn terreinen waarop ze elkaar vreedzaam ontmoeten. Tot ontsteltenis van enkele bondgenoten van Washington.
Voor veel Amerikanen is het trauma van 1979 nog niet verwerkt. ‘Pasdaran’ (“revolutionaire wachters”) bezetten toen de VS-ambassade in Teheran en hielden de personeelsleden ervan 444 dagen opgesloten. Toenmalig president Jimmy Carter trachtte, in volle verkiezingscampagne, te stunten met een militaire actie voor de bevrijding van de gijzelaars. Maar het werd een compleet fiasco dat bijdroeg tot zijn nederlaag tegen uitdager Ronald Reagan. Na diens zege liet Teheran de gijzelaars gaan. Later zou Reagan clandestien wapens laten leveren aan Iran om met de opbrengst ervan illegaal de Nicaraguaanse contra’s te financieren in hun strijd tegen de Sandinisten. Die episode wees toch al op enige dubbelzinnigheid in de relaties tussen bepaalde VS-kringen en sommige Iraanse kringen.
Coup
In Iran leeft nog de herinnering aan de door de CIA gesponsorde coup van 1953 tegen premier Mossadegh die het aandurfde de westerse oliebelangen in vraag te stellen. Iran had zich zonder die coup kunnen ontwikkelen tot een moderne pluralistische lekenstaat, maar hier zoals in zoveel andere landen belette het Westen de modernisering van de maatschappij. Uit anticommunisme verkozen ze dictators als de Iraanse sjah met zijn beruchte geheime dienst Savak en haar foltercentra. In die tijd leverden de VS nucleair materiaal en technologie voor de ontwikkeling van een nucleaire sector in Iran…
Teheran is ook niet vergeten hoe de VS, en het Westen in het algemeen, de Iraakse dictator Saddam Hoessein steunden in zijn agressie (1981-1988) tegen Iran, die massa’s mensenlevens eiste. Er rust dus een zware hypotheek op de relaties tussen de VS en de Islamitische Republiek Iran.
Kalifaat
Maar omwille van “hogere belangen”, de raison d’état, worden de rancunes soms opzij geschoven, nood breekt wet. En de nood is groot in Irak, met de vesting van het ‘Islamitisch Kalifaat’ in de regio’s waar de Arabische soennieten in de meerderheid zijn – en in een deel van Syrië. Dat gaat zeker in tegen de belangen van Iran dat in Irak op de sympathie (en steun) van de meeste sjiieten, de meerderheid, kan rekenen. Het is niet duidelijk of Washington in 2003 wel besefte dat het met de val van Saddam Hoessein via algemene verkiezingen in Bagdad een bewind aan de macht zou brengen dat zou gedomineerd worden door sjiieten die hoe dan ook nauwe banden hebben met de Iraanse geloofsgenoten. Zeer belangrijke heiligdommen, zoals Najaf en Kerbala, liggen in Irak.
De opmars van ISIL en de stichting van dat kalifaat verzwakken Iran én zijn bondgenoten, het Syrische bewind en de Libanese Hezbollah. Iran geeft toe dat minstens drie Iraanse militairen in Irak zijn omgekomen, zonder dat die tot zware Amerikaanse protesten tegen die inmenging leidde. Tenslotte heeft VS-president Barack Obama ook “militaire deskundigen” gestuurd en zitten ze de facto in hetzelfde kamp. Obama zegt wel dat de Iraakse premier Maliki een regering van nationale eenheid moet vormen om meer militaire steun te krijgen. Maar Maliki is doof voor die bede. Hij wendt zich tot Rusland én tot Iran dat hij zo tegen de VS uitspeelt.
De VS lopen hier op eieren, ze mogen hun bondgenoot Saoedi-Arabië niet teveel voor het hoofd stoten door zich te toegeeflijk te gedragen tegenover de sjiitische “ketters”. De dubbelzinnige houding van de Saoedi’s tegenover het soennitisch extremisme – ze zijn de bakermat van het extreme wahhabitisme – irriteert Washington, maar het is zelf niet zo duidelijk daarin – bijvoorbeeld in Syrië.
Inzake de Koerdische kwestie in Irak zitten VS en Iran niet op dezelfde golflengte. Washington ziet weinig graten in de feitelijke zelfstandigheid van een Iraaks Koerdistan, een bondgenoot tegen het Kalifaat trouwens, terwijl Teheran beducht is voor de weerslag daarvan op Iraans Koerdistan. De ca twee miljoen Koerden uit Iran zien immers met lede ogen wat aan de andere kant van de grens mogelijk is.
Kabul
Hoe dan ook, Amerikanen en Iraniërs zitten in Irak in hetzelfde schuitje. Niet alleen in Irak, want in dat andere buurland van Iran, Afghanistan, is dit ook het geval. Aftredend president Hamid Karzai, staatshoofd met de gemengde zegen van de VS, heeft de Iraanse kaart al langer getrokken tegen zowel de Amerikanen als tegen de Pakistani. Iran is als de dood voor de Taliban die erg anti-sjiitisch zijn en wier Pakistaanse partners regelmatig moordende aanslagen op sjiieten plegen.
Iran heeft verscheidene troeven in Afghanistan. De westelijke stad Herat is een van de grote historische steden van het Perzisch rijk en is minstens even verwant met Iran als met de rest van Afghanistan. Er is de etnische en taalverwantschap van de Perzen met de Tadzjieken, na de Pathanen de grootste bevolkingsgroep, en er zijn ook de overwegend sjiitische Hazara’s die een belangrijke groep vormen in Kabul.
Teheran heeft er dus alle belang bij dat de Taliban volgend jaar niet weer aan de macht komen na het vertrek van de Navo-militairen. De VS hebben er al jaren geen enkele moeite mee dat Iran een grote rol speelt in het internationaal overleg over Afghanistan en dat het in dat land zijn invloeden aanwendt.
Gaslucht
Verlichte Amerikaanse geesten en zakenkringen zien iets verder: waarom Iran niet inschakelen in de economische oorlog tegen Rusland. Moskou gaat prat op zijn energierijkdommen, waaronder aardgas. West-Europa is voor een deel afhankelijk van dat gas. Maar Iran heeft na Rusland (en voor Qatar) de grootste aardgasvoorraden ter wereld. Iraans gas deels ter vervanging van dat Russisch gas, het ligt bijna voor de hand.
Bovendien is Iran het gedroomde land voor de doorvoer van gas en olie vanuit Centraal-Azië. Amerikaanse experts zitten al jaren plannen te bedenken om gas en olie uit Kazachstan en Turkmenistan via pijpleidingen naar de Indische Oceaan te brengen, onder meer via Afghanistan en Pakistan. Maar via Iran zou korter en zekerder zijn, zowel rechtstreeks naar een Iraanse haven als dan via Iran naar een Turkse haven.
Turkije lijkt alleszins bereid. Tijdens het recente bezoek van de Iraanse president Hassan Rohani aan Ankara (9 juni), kwamen hij en de Turkse premier Recep Erdogan (foto) tot de conclusie dat gas het beste middel zou zijn om de samenwerking tussen beide landen te versterken. Voorlopig gaat het alleen om de levering van Iraans gas aan Turkije dat zo minder afhankelijk wil zijn van Rusland.
Hinderpalen
Iran als een anti-Russische kaart, een uitloper van de kwestie Oekraïne. Er blijven echter heel wat hinderpalen voor een echte dooi in de relaties tussen Washington en Teheran. Dat is zo in Syrië waar de Amerikaanse wil voor grootscheepse interventie sinds vorig jaar wel bekoeld is, vooral omdat Washington geen geloofwaardig alternatief heeft voor Assad. En hoe meer het Islamitisch Kalifaat zich uitbreidt, onder meer met overlopers uit het Al Qaeda-kamp (Al Nosra), hoe minder de VS geneigd (zouden moeten) zijn om zich te mengen.
Zoals er in Iran lobby’s zijn die elke toenadering tot de VS afwijzen, zijn er in de VS invloedrijke groepen die op de rem duwen. Er is vooreerst de Israël-lobby die gewend is dat het VS-ministerie van Buitenlandse Zaken Israël volledig involgt, wat onder Hillary Clinton als minister volledig gebeurde. En voor Israël is en blijft Iran een topvijand, dus moet dat voor Washington ook zo blijven. Elke toenadering wordt afgedaan als verraad aan het bedreigde Israël.
Ook Saoedi-Arabië heeft in Washington machtige vrienden. Voor de Saoedische heersers is Iran, ook al ten tijde van de sjah, de grote rivaal in de regio. Bovendien is Iran voor de vele sjiieten in Saoedi-Arabië en omgeving een baken – en dus een gevaar. Vandaar dat Saoedi-Arabië de emir van Bahrein militair ter hulp snelde om zijn sjiitische meerderheid brutaal te onderdrukken.
Iran is een theocratie waar de mensenrechten worden geschonden, luidt het naar de Amerikaanse openbare opinie toe. Inderdaad. Net zoals Saoedi-Arabië en enkele andere bevriende regimes in de regio zijn en doen. En meer en meer zoals in Israël dat een apartheidsregime invoert en dagelijks op dodelijke wijze mensenrechten schendt. Maar over die aspecten blijven Amerikaanse diplomatie en media “discreet”.
Dit artikel verscheen oorspronkelijk op Uitpers.
