Ze zien elkaar voor het eerst in 1934, wanneer beiden in Parijs aanwezig zijn op een congres van de ‘Association des Ecrivains et Artistes Révolutionnaires’. Dat verzamelt schrijvers en kunstenaars die sterk onder de indruk gekomen zijn van de Russische revolutie.
De Franse André Gide (1869-1951) is er een van. Hij is geen communist, maar omdat hij een beroemdheid is, wordt hij het uithangbord van de vereniging. Hij zit het congres voor waaraan ook de Nederlandse schrijver Jef Last (1898-1972) deelneemt.
Last is wél een communist. Hij is lid van de Communistische Partij Holland (CPH, later CPN) en net zoals André Gide is hij schrijver. Last zegt later over die eerste ontmoeting: ‘Het was de periode waarin Gide zich verplicht achtte om, in plaats van aan zijn kunst te werken, op alle mogelijke vergaderingen als een soort reclamepop te verschijnen.’
Op dat congres ontmoeten ze elkaar. Ze worden vrienden. In de ontwikkeling van die vriendschap speelt een reis die ze in 1936 naar de Sovjet-Unie maken een grote rol. De schrijversdelegatie die daar de verwezenlijkingen van Stalin gaat bekijken bestaat naast Gide en Last ook nog uit Pierre Herbart, Eugène Dabit, Louis Guilloux en de uitgever Jacques Schiffrin.
De reis wordt een regelrechte ramp voor de stalinisten. Gide doorprikt de propagandamachine en getuigt ervan in Retour de l’U.R.S.S., waarover ik eerder al een stukje geschreven heb onder de spetterende titel Trotski lacht zich een bult met André Gide.
Jef Last van zijn kant mag dan wel een overtuigd partijlid zijn, hij is niet blind. Hij ziet even goed de bureaucratische ontaarding. Wel gelooft hij dat het allemaal nog kan goed komen.
Wanneer Last terug in Nederland is willen de kameraden dat hij het land rondtrekt om enthousiaste verhalen over Rusland te vertellen, maar hij kan het niet opbrengen. Liever trekt hij naar Spanje, waar de burgeroorlog uitgebroken is. Hij gaat er strijden tegen Franco en de zijnen.
De vriendschap tussen de twee schrijvers wordt erg op de proef gesteld wanneer Gide ook nog eens een vervolg op zijn Retour de l’U.R.S.S publiceert: Retouches à mon retour de l’URSS. Ook over dat vervolg heb ik eerder al iets geschreven, meer bepaald over de Engelse publicatie ervan: Second Thoughts on the Soviet Union.
Op een congres in Spanje wordt van Jef Last verwacht dat hij beide geschriften uitdrukkelijk veroordeelt. Last weigert omdat hij de vriendschap met Gide vooropstelt. Hij brengt daarmee zijn leven in gevaar, want nu moet hij niet alleen oppassen voor de kogels die van de overkant komen. Hij ontvlucht Spanje en begin maart 1938 zegt hij zijn partijlidmaatschap op. Gide is de enige schrijver die hem daarmee feliciteert. Later schrijft Last: ‘[H]adden de Spaansche officieren niet meer eerlijkheid gehad (…) was ik daarginds reeds door een kogel in de rug aangevallen, zooals Nin en Maurin en zoovele andere goede frontkameraden als “Trotzkisten” door de sluipmoordenaars der G.P.U daarginds vermoord zijn.’
Jef Last, Mijn vriend André Gide, Amsterdam 1966: Van Ditmar. 256 p.
Pieter Jan Smit, L’Ami Hollandais. Jef Last & André Gide (de film kan volledig bekeken worden op http://ultimateshare.net/filmcomplet/).
Dit artikel verscheen oorspronkelijk op De Laatste Vuurtorenwachter.
