Om me heen werd er gesnotterd. In de donkere bioscoopzaal konden sommige mensen hun gesnik net niet helemaal onderdrukken. Tegen het einde van de film zat ook mijn eigen strot op slot. Aan drama geen gebrek bij de vertoning van Mandela – long walk to freedom.
Dramatiek
In sommige bioscopen draait hij nog, maar hij is ook al op dvd verkrijgbaar. Mandela – long walk to freedom. De film over het leven en de strijd van Nelson Mandela in Zuid Afrika. Een biopic heet dat tegenwoordig. Gebaseerd op de autobiografie met dezelfde titel. Een film die op 5 december 2013 in Londen in première ging in aanwezigheid van de twee jongste dochters van Mandela. Nog tijdens deze première werden zij weggeroepen. Hun vader was zojuist op 95-jarige leeftijd in Johannesburg overleden. De voorstelling ging door zonder hen. Net als Mandela’s hele leven stond deze gebeurtenis bol van de dramatiek. De film geeft daarvan een aangrijpend, maar absoluut geen compleet beeld.
Veerkracht en verzoening
Mandela is dertig, getrouwd en advocaat als in 1948 de Nasionale Party de Apartheid invoert. Daarvoor hadden de zwarten en kleurlingen in Zuid Afrika ook al weinig te vertellen, maar dan wordt het officieel. Overal verschijnen bordjes “Slegs vir blankes”. Mandela is op dat moment lid van het African National Congres (ANC), dat zich verzet tegen deze rassenscheiding. Maar in 1959 wordt de apartheid nog strikter doorgevoerd en worden zogenaamde thuislanden ingericht waarnaar talloze zwarten worden verbannen. Protesten worden bloedig onderdrukt, zoals in Sharpeville, waar 69 ongewapende demonstranten worden doodgeschoten. Het ANC gaat ondergronds en begint een guerrilla. In 1963 wordt Mandela gepakt en veroordeeld tot levenslang.
Hij zit 18 jaar gevangen op Robbeneiland en daarna negen jaar in Kaapstad. Het blanke minderheidsbewind verliest dan in toenemende mate zijn controle over het land. Een fanatieke internationale solidariteitsbeweging draagt bij aan de isolatie van dat bewind. Met demonstraties (“ Mandela vrij!”), maar ook met boycotacties (“Pers geen Zuidafrikaan uit!”) en zelfs wapenzendingen voor het ANC. In 1990 wordt Mandela na 27 jaar gevangenschap vrijgelaten. De apartheid wordt afgeschaft en vier jaar later wordt Mandela gekozen tot de eerste zwarte president van Zuid Afrika. Hij werpt zich op als Vredestichter in plaats van Wreker. Hij zorgt, bijna in zijn eentje, voor het uitblijven van een “zwarte bijltjesdag”. Met zijn kalmte en overredingskracht dwingt hij alom respect af. Rust en stabiliteit worden gezien als zijn verdiensten. Hij gaat de geschiedenis in als een “Symbool van Menselijke Veerkracht” en als “Verzoener”.
Ondeugden
Tot zover geeft de film Mandela – long walk to freedom een behoorlijk getrouw beeld van wat er daadwerkelijk gebeurde. Dat is mede te danken aan het feit dat regisseur Justin Chadwick zich ruimschoots baseert op Mandela’s autobiografie met dezelfde titel. En natuurlijk aan de eerlijkheid waarmee Nelson Mandela over zichzelf schreef. Ook zijn ondeugden, tot en met het bedriegen en slaan van zijn eerste vrouw, blijven niet buiten beschouwing. Dat maakt hem alleen maar menselijker. Het vergroot de mogelijkheid tot identificatie, tot emotionele verbinding. Tot gesnotter dus. Zeker voor wie zelf bij de anti-apartheidsbeweging was betrokken.
Terrorist
Er zitten ook nadelen aan het vertellen van louter Mandela’s verhaal. Zo komen zijn tegenstanders, op enkele bewakers na, niet uit de verf. Wat bewoog hen, wat was hun logica? Vanuit het gezichtspunt dat het goed is ‘om je vijanden te kennen’ schiet de film tekort. Want laten we niet vergeten dat ooit Reagan en Thatcher, maar ook Nederlandse christen-democraten en liberalen, Mandela afschilderden als een gevaarlijk misdadiger. Later zijn ze met hem op de loop gegaan, maar toen het erom ging betitelden ze hem nog als “terrorist”. Dat krijgen we als kijkers niet mee.
Sociale strijd
Op een ander punt zwijgt de film zelfs helemaal. Er wordt weliswaar een indringend beeld geschetst van de strijd tegen de apartheid en het racisme, maar de sociale strijd blijft volkomen onbenoemd. Er is geen enkele verwijzing naar het sociale programma van het ANC. Het ANC streed óók tegen de armoede en tegen de uitbuiting, voor een andere maatschappij. Terwijl Mandela in het ANC werd omringd door socialisten en communisten, zoals zijn vrienden Chris Hani en Joe Slovo, wordt geen enkele aandacht besteed aan dit aspect van de beweging. Mandela zag zichzelf nota bene als een marxist, maar de woorden socialisme en communisme komen in de hele film niet éénmaal voor.
Merkwaardig. Misschien heeft regisseur Chadwick in dit opzicht Mandela willen sparen en niet te veel willen associëren met wat voor velen gelden als kwaadaardige systemen. In Amerika is dit bijvoorbeeld nog aan de orde van de dag. Op verschillende fora daar is de film afgedaan als”verheerlijking van een moordenaar”. Overigens doet de film het in de VS niet erg goed. De recensies zijn matig – te oppervlakkig – en de opbrengst valt zwaar tegen. Terwijl de film ongeveer $ 30 miljoen heeft gekost, heeft de film in de States na 4 maanden slechts $ 9 miljoen opgeleverd.
“Het grote verraad”
Misschien heeft het veronachtzamen van de sociale kwestie meer nog te maken met wat door radicale linkse Zuid-Afrikanen juist “het grote verraad” van Mandela wordt genoemd. Dat slaat op zijn afspraken met de blanke president De Klerk bij zijn vrijlating in 1990. In ruil voor volledige gelijkberechtiging van de zwarten voor de wet zouden de blanken niet behoeven te vrezen voor hun bezittingen. Met andere woorden: apartheid en racisme werden afgeschaft, maar het kapitalisme mocht voortbestaan.
Bittere nasmaak
Er valt over te twisten wat er zou zijn gebeurd als Mandela aan zijn socialistisch programma had vastgehouden. Zou het resultaat werkelijk een enorme chaos en massale moordpartijen zijn geweest? Was zijn eigen achterban werkelijk nog lang niet rijp voor een humaan socialisme, zoals Mandela meende? Zouden de armen in Zuid Afrika misschien nog armer zijn dan nu het geval is? De discussie daarover is in ieder geval niet gebaat bij het wegpoetsen van deze kwesties. Het negeren van de sociale kwestie, van de strijd voor sociale gerechtigheid, het verdonkeremanen van de strijd voor het socialisme is een ernstige amputatie van de geschiedenis. Bij alle bewondering en ontroering liet dat na het zien van Mandela – long walk to freedom toch een bittere nasmaak achter.
Dit artikel verscheen oorspronkelijk op Grenzeloos.
