Gaat het in Oekraïne om een strijd tussen Europees gezinde democraten en Russisch gezinde antidemocratische bewindslui? Het ligt ontzettend veel complexer, Oekraïne is een van die vele aan de gang zijnde conflicten waarbij het onmogelijk is onverdeelde sympathie voor een van de partijen op te brengen. Aan de ene kant een bonte verzameling actievoerders tegen de clan van (bij algemeen stemrecht verkozen) president Viktor Janoekovitsj, aan de andere kant een kartel van oligarchen dat zich van de clan Janoekovitsj bedient. Maar ook de oppositie krijgt ruggesteun van oligarchen.
Europese waarden tegenover autoritaire (Slavische) waarden? Nu blijken de stoottroepen van de oppositie allesbehalve zogenaamde Europese waarden te delen, de EU is, geven ze zelf toe, een van de laatste van hun zorgen. De twee groepen die de militaire organisatie van het verzet in handen hebben, zijn twee radicaal rechtse groepen, aanhangers van een autoritrair rechts bewind met tal van neo-nazi’s in hun rangen. De EU? Die kan hen gestolen worden, de EU vertegenwoordigt voor hen “waarden” waar ze volledig tegen zijn.
Radicaal rechts
Van de drie grote oppositiepartijen is Svoboda (Vrijheid) de vaandeldraagster van dat nationalisme. Zij staat zeer sterk in Lvov en de rest van het westen, de regio die enkele eeuwen deel uitmaakte van Polen. Ze kan rekenen op de actieve steun van de Uniatenkerk, katholieken die de oosterse ritus volgen en sterk gesteund worden door de meest reactionaire katholieken van Polen. Opvallend veel actievoerders in Kiev komen uit Lvov en omgeving waar dagelijks busreizen naar Kiev worden georganiseerd. Ze krijgen steun van de goed georganiseerde neonazi’s van de voetbalclubs (allemaal in handen van oligarchen). Miljardair Petro Porosjenko kwam persoonlijk die ultra’s bedanken voor hun rol in het “verzet”.
De twee actiefste groepen zijn Praviy Sektor (Rechtse Sector) en Spilna Sprava (Gemeenschappelijke Zaak). De kernen ervan hebben paramilitaire opleidingen gehad en leiden nu de nieuwe recruten op. Zij vinden het rechts-nationalistische Svoboda, enkele jaren geleden nog openlijk fascistisch, te laks. Er is in enkele bezette ministeries zwaar gevochten tussen militanten van Svoboda en Spilna Sprava. In Lvov zelf hangt Svoboda ongestoord de vlaggen uit van de OePA, de Oekraïense nationalistische militie die tijdens de tweede wereldoorlog op joden, communisten en Polen jaagde. Nu krijgen ze de zegen van de Uniatenkerk om met hun strijd te zorgen dat Oekraïne bevrijd wordt van joden, zwarten en Russen…
Aarzeling
De greep van uiterst-rechts op het Maidan-protest in Kiev doet veel opposanten aarzelen. De meeste actievoerders zijn op straat gekomen tegen de corruptie, tegen de enorme diefstal door de clan Janoekovitsj, tegen wanbeheer en machtsmisbruik. Veel buitenlandse media stellen het voor als een strijd tussen “Europa” (ze bedoelen de EU) en Rusland, maar de meeste Oekraïeners die verandering willen, zijn vooral de heerschappij beu van twee handvol oligarchen die het land na de onafhankelijkheid in 1991 leegroofden via de door het Westen toegejuichte “privatiserigen”. En ze doen daar rustig verder mee, ongeacht wie er aan de macht is.
Verscheidene oligarchen steunen voorzichtigheidshalve alle politieke partijen, ook die van de oppositie. Zo komt men tot een oligarchische heerschappij waarvan zelfs het pluralisme slechts schijn is. De Partij van de Regio’s van Janoekovitsj is een creatie van enkele superrijke oligarchen die rechtstreeks een deel van de parlementsfractie controleren. Rinat Achmetov, de baas van de Donetsk-clan, zware industrie, heeft een vijftigtal parlementsleden die alleen naar hem luisteren. Dmitri Firtasj (transport en gastransport) iets minder. Het zijn die twee, samen met collega Igor Kolmojski, die Janoekovitsj verplichtten in te binden en de pas uitgevaardigde repressiewetten in te trekken. Zij hebben geen belang bij een uit de hand lopende confrontatie. Firtasj en zijn collega’s controleren bovendien het grootste deel van de media, de televisie incluis.
Pluralisme
De politieke invloed van dat clubje oligarchen is erg verschillend van Rusland. Daar maakte Vladimir Poetin enkele weken na zijn aantreden in 2000 de verzamelde oligarchen duidelijk dat ze zich gerust konden wentelen in hun fortuin en het konden uitbreiden, maar ze moesten zich van elke politieke activiteit onthouden. Een van hen, Michail Chodorkovsky, begreep het zo niet, zijn politieke ambities waren erg groot – en daarom vloog hij in de gevangenis.
In Oekraïne was president Leonid Kravtsjoek (in een vorig leven leider van de Oekraïense Communistische Partij) in een te zwakke positie tegenover de roofdieren die via de beruchte privatiseringen grote stukken van ’s lands rijkdom stalen. Ook zijn opvolger Leonid Koetsjma (tot 2004) liet de macht van de oligarchen, die hem en zijn clan lieten meedelen, onaangeroerd.
De zogenaamde “Oranje revolutie” van 2004 tastte dat oligarchisch pluralisme helemaal niet aan, er kwamen alleen accentverschuivingen onder het premierschap van Joelia Timosjenko, de “gasprinses”. Ze zit gevangen na haar veroordeling voor grootschalige fraude en verduistering. Het valt op dat de eis voor haar vrijlating voor de manifestanten verre van prioritair is.
Door dat oligarchisch pluralisme is de macht van de president volgens de grondwet wel zeer groot, maar niet in de praktijk. De positie van Janoekovitsj is niet te vergelijken met die van zijn Russische collega Poetin. Hij moet luisteren naar Achmetov, Firtasj en co die blijkbaar vinden dat de clan rond de president iets te gretig is geworden.
Arrogantie
In het Westen overheerst de tendens om het conflict in Oekraïne voor te stellen als een strijd tussen enerzijds democratische Europese waarden waar de EU voor staat, anderzijds een autoritair bewind dat bij Rusland aanleunt. Vandaar dat westerse kringen zich als vanzelfsprekend het recht toeëigenen rechtstreeks tussen te komen. “Hoe zouden jullie reageren als onze minister van Buitenlandse Zaken in Griekenland of Cyprus zou deelnemen aan manifestaties tegen de EU en de manifestanten adviezen zou geven”, wierp Poetin zijn gesprekspartners in Brussel voor de voeten.
Westerse aandrang om Oekraïne toch in de EU te loodsen, houdt hoe dan ook een ernstig risico in voor Oekraïne als entiteit. Dat land bestaat nu eenmaal uit twee zeer verscheidene gebiedsdelen – westen en noorden tegenover oosten en zuiden – zodat druk vanuit Brussel een bedreiging is voor die eenheid. Hetzelfde kan natuurlijk ook worden gezegd van de druk vanuit Moskou om Oekraïne tot integratie in Poetins Euraziatisch concept te duwen.
Dit artikel verscheen oorspronkelijk op Uitpers.
