“Een volkomen juiste, onbevooroordeelde verantwoording van de gevechten in Barcelona zal er nooit komen, want de bronnen bestaan niet die daarvoor nodig zouden zijn. Het enige materiaal van toekomstige geschiedschrijvers zal een berg beschuldigingen en partijpropaganda zijn.”
George Orwell in Saluut aan Catalonië.
Over sommige gebeurtenissen geraken we niet uitgepraat, zelfs al zijn ze al in de geschiedenis opgenomen, zelfs al wordt aan ons gepraat al lang niets meer toegevoegd. De Spaanse burgeroorlog is zo’n gebeurtenis.
De herdenkingen — Guernica! — laten de debatten weer oplaaien: hoe komt het ook alweer dat de Spaanse fascisten die oorlog gewonnen hebben?
In de Britse The Guardian publiceert historicus Paul Preston nu een kritiek op George Orwells Saluut aan Catalonië. (1) Preston is een absolute kenner van de Spaanse burgeroorlog. In het krantenstuk staat dan ook veel wat juist en waar is. Maar staat er ook iets nieuws in?
Boven het artikel staan twee titels. ‘George Orwell’s Spanish civil war memoir is a classic, but is it bad history?’ en de ondertitel: The author of“Hommage to Catalonië” did not grasp the wider context and provided a partial, partisan version.’
Hoezo bad history? Orwell is een geëngageerde deelnemer, een participerende schrijver. Wat hij schrijft is subjectief en partieel. Met bad history heeft dat niets te maken, met good history evenmin trouwens. Wat Orwell doet is iets anders. Hij leert ons hoe een concrete mens in die concrete situatie concreet gehandeld heeft en hij betrekt ons in de gevoelens die dat toen in hem heeft opgewekt. Orwells Saluut is een verhaal, zijn verhaal. En omdat hij zo’n goede schrijver is, is het een beklijvend verhaal. Geen enkele historicus kan dat in zijn plaats doen.
Het is juist, zoals Preston zegt, dat Orwell totaal onkundig naar Spanje vertrekt. Maar een indrukwekkend voorbeeld van historisch onderzoek geeft de historicus ons daarmee niet, want in Saluut zegt Orwell zelf: “Toen ik naar Spanje toe ging en nog enige tijd daarna, was ik niet alleen niet geïnteresseerd in de politieke toestand, ik had er zelfs geen erg in. Ik wist dat het oorlog was, maar ik had geen idee wat voor oorlog.’ Ook is het juist dat Orwell het eerst bij de Internationale Brigades probeert en pas daarna voor de militie van de POUM kiest, maar ook dat staat al in Saluut: ‘Ik wist dat ik diende in iets dat de POUM heette (…), maar ik realiseerde me niet dat er ernstige geschilpunten tussen de politieke partijen waren.”
Orwells verslag van de vergiftigde sfeer in Barcelona noemt Preston ‘marred by its assumption that the Stalinist suffocation of the revolution would lead to Franco’s eventual victory.’Hoezo marred, hoezo ontsierd? Orwells beschrijving van de meidagen is meesterlijk.
Het is uiteraard juist dat de verantwoordelijkheid voor de Spaanse tragedie in de eerste plaats op conto van de Spaanse, en bij uitbreiding Westerse burgerij geschreven moet worden. Maar beweert Orwell iets anders? In Saluut schrijft hij meermaals dat hij het met de POUM oneens is. Daarom ook wordt hij geen lid van die partij.
Ook lees ik in Saluut dat hij de militie wil verlaten en in Madrid de Internationale Brigades vervoegen, want die hebben betere wapens. Maar in Barcelona ondervindt hij wel aan den lijve dat de Spaanse regering, daarin aangestuurd door de stalinisten, zich tegen de revolutionaire verwezenlijkingen keert. Hij beschrijft dat in bladzijden die alleen maar meesterlijk genoemd kunnen worden.
In een essay (°°) uit 1943 kijkt Orwell terug op de Spaanse burgeroorlog: “De grote waarheid over de oorlog is eenvoudig genoeg. De Spaanse burgerij zag haar kans schoon om de arbeidersbeweging te verpletteren en dat heeft ze gedaan met de hulp van de nazi’s en van reactionaire krachten uit heel de wereld.” De partijtwisten tussen anarchisten, POUM en communisten hebben de zaak geen goed gedaan, zegt Orwell, maar dat zijn ‘secondary issues.”
In datzelfde essay zegt hij ook: “The Trotskyist thesis that the war could have been won if the revolution had not been sabotaged was probably false.” Het sleutelwoord in die zin is uiteraard ‘probably’. De trotskisten hebben in Spanje immers geen voet aan de grond gekregen. We weten dan ook niet wat er zou gebeurd zijn indien…
Orwell vervolgt: “The fascists won because they were the stronger; they had modern arms and the others hadn’t.” Dat verklaart ook waarom de Spaanse regering buigt voor de eisen van de stalinisten, want de wapens komen vooral uit Rusland.
In Barcelona is Orwell getuige van de kwalijke gevolgen van dat bondgenootschap: revolutionaire veroveringen worden ontmanteld, verzetstrijders aangehouden, linkse leiders vermoord, honderden anarchisten verlaten ontmoedigd de strijd… en dat alles mondt uit in Franco’s overwinning.
Het artikel van Paul Preston heeft me weer naar Saluut doen grijpen. Na herlezing begrijp ik de kritiek van de historicus niet goed. Het is niet dat Orwell op een voetstuk geplaatst moet worden, want op wat de mens gedaan en geschreven heeft kan veel afgedongen worden — hier, daar en ginder. Maar Saluut aan Catalonië is en blijft een meesterwerk. Lees dat boek!
Noten:
1) George Orwell, Saluut aan Catalonië, 1982, Amsterdam Van Gennep. 204 pag. Oorspronkelijke titel: Hommage to Catalunia, 1938.
2) George Orwell, The Collected Essays, Journalism and Letters of George Orwell,1968. — Volume II: My Country Right or Left kan hier van het net gehaald worden.
Dit artikel verscheen oorspronkelijk op De Laatste Vuurtorenwachter.
