Als ik dit artikel schrijf zijn er 12 dagen verstreken sinds de supertyfoon Haiyan (ook wel Yolanda genaamd) de Filipijnen trof met een windkracht van 310 km/u en windstoten tot 375 km/u. Het dodental is opgelopen tot ongeveer 4000 mensen en blijft groeien. De orkaan viel in ‘categorie 5’, de meest krachtige op de schaal waarop orkanen momenteel ingedeeld worden. (1) Maar als er aan de officiële schaal nog een categorie toegevoegd zou worden, zou Haiyan met een zo krachtige wind zeker in categorie 6 zijn ingedeeld. Haiyan wordt beschouwd als een van de krachtigste stormen die ooit menselijke woonplaatsen heeft getroffen. Samen met de extreem harde wind richtte een stormvloed direct enorme schade aan en eiste vele levens. Vele honderdduizenden zijn ontheemd, velen zijn nu wees of weduwen en weduwnaars.
Haiyan kan een voorproefje zijn van stormen in de nabije toekomst
“Als je het klimaat opwarmt, verhoog je eigenlijk de maximumsnelheid van orkanen” — Kerry A. Emanuel, meteoroloog, MIT
Tyfonen (in de Stille Oceaan) en orkanen (in de Atlantische Oceaan) zijn eigenlijk hetzelfde verschijnsel: tropische cyclonen. Deze meteorologische systemen ontstaan boven warm oceaanwater dat de lucht verwarmt, die stijgt op zodat er bij het oppervlak een lage druk ontstaat. Doordat de aarde draait wordt de lucht als er lagedrukgebieden ontstaan niet zomaar naar binnen gezogen zoals bij een stofzuiger. In plaats daarvan wordt de wind afgebogen en gaat met de klok meedraaien (op het zuidelijk halfrond), of tegen de klok in (op het noordelijk halfrond). Doordat de luchtstroom versnelt vergroot hij de verdamping, waarbij er veel waterdamp in de atmosfeer terechtkomt. De opwaartse beweging verplaatst dit vocht naar hogere luchtlagen, waar het condenseert en wolken vormt.
In dit proces, waarbij watermoleculen die oorspronkelijk uit de warme zee komen, van damp overgaan in vloeistof, komt de grote hoeveelheid energie die zij bevatten vrij (latente warmte). Daardoor warmt de lucht nog meer op en gaat hij sneller omhoog. Dit proces versterkt het druksysteem op lage hoogte, wat de windrotatie versterkt, waardoor de verdamping weer vergroot wordt, en zo verder. Tyfonen en orkanen ontstaan dus door wat wij klimaatwetenschappers een ‘positieve terugkoppeling’ noemen. Als de omstandigheden gunstig zijn ontstaan er monsterachtig krachtige stormen die warm oceaanwater als voedsel hebben.
Stel je hierbij voor wat we mogen verwachten als de temperatuur van de oceaan toeneemt… En hij is al toegenomen. Heel wat. Volgens het recente vijfde Schattingsrapport (Assessment Report) van de Intergouvernementele Werkgroep over Klimaatsverandering (Intergovernmental Panel on Climate Change, IPCC) is het zeeoppervlak sinds de jaren ’70 opgewarmd met gemiddeld meer dan een tiende graad Celsius per tien jaar. Dit is niet verbazingwekkend omdat de oceanen ongeveer 93% van het warmteoverschot opnemen dat ontstaat door de energie-onbalans van de aarde, die veroorzaakt wordt door het opstapel-effect van de menselijke uitstoot van broeikasgassen (in het bijzonder CO2 ). De warmte-energie verzamelt zich in de bovenste 700 meter van de wereldzeeën met 137 TW (terawatt). Dit is ongeveer 60 keer zo veel als alle elektriciteit die onze soort over de hele wereld opwekt.(2) Deze energie moet op een of andere manier vrijkomen!
En een storm is voor het klimaatsysteem een perfect middel om deze fysieke instabiliteit op te lossen. Hij verplaatst daarbij een enorme hoeveelheid energie naar de oceanen (die door de opwarming groter worden) en naar de atmosfeer. Haiyan is misschien maar een voorproefje van wat er aan komt. Daarbij komt dat door de opwarming het zeewater uitzet, waardoor het zeeniveau stijgt. Door het al zichtbare menselijke effect op het algemene gemiddelde zeeniveau en een samenloop met natuurlijke factoren, is het waterpeil bij de Filipijnen de laatste jaren met ongeveer 10 cm per tien jaar gestegen, wat ook blijkt uit de AR5 van de IPCC. Omdat het niveau van de oceanen blijft stijgen zal de aanslag door stormen op de kustgebieden worden versterkt.
Kunnen we zeggen dat de opwarming van de aarde deze stormen veroorzaakt?
Sommige mensen zeggen: “Er zijn altijd al grote stormen geweest.” Wat er echt aan de hand is, is dat er tussen 1961 tot 1990 (de tijd die de World Meteorological Organization meestal als standaard neemt voor het ‘huidige’ klimaat) tien zeer zware Atlantische orkanen (van de 5de categorie) zijn geweest en dat er vanaf de 19de eeuw verslagen zijn over dodelijke stormen in de Filipijnen (zoals de tyfoon Angela die in 1867 ongeveer 1800 mensen het leven kostte. Maar op het moment is de temperatuur van het zeeoppervlak gemiddeld op aarde bijna 0,4ºC hoger dan het gemiddelde in 1961-1990 en waarschijnlijk meer dan 0,6ºC hoger dan 150 jaar geleden. En een tiende graad doet er toe als het gaat om de hoeveelheid waterdamp die uit het warme water loskomt, omdat dit volgens een simpele natuurkundige wet exponentieel toeneemt (3). Daarbij komt dat door dezelfde natuurkundige oorzaak, de hoeveelheid waterdamp in de atmosfeer in 40 jaar met 3,5% is toegenomen.
Als de opwarming van de aarde leidt tot warmer water en meer waterdamp in de atmosfeer, is het gevolg dat een warmere wereld, die we nu al hebben, vaker megastormen als Haiyan zal produceren! Daarom accepteren velen van ons klimaatwetenschappers niet de oude wijsheid “geen enkele individuele storm wordt door de opwarming van de aarde veroorzaakt”. Dit is een halve waarheid of erger. Als de opwarming van de aarde extra brandstof voor reuzestormen levert, dragen alle stormen nu al menselijke vingerafdrukken; iedere individuele storm heeft een grotere kans om sterker te worden dan hij boven koeler water gehad zou hebben. Als geheel kunnen ze niet eens meer als natuurverschijnsel gezien worden!
Er zijn tal van analogieën voor dit soort ‘waarschijnlijke oorzakelijkheid’. Een klassieker is het wedden op een valse dobbelsteen, waarvan de uitkomst bij een enkele worp niet duidelijk is, maar die bij een aantal herhalingen een spectaculair effect laat zien, omdat de getallen op de dobbelsteen niet dezelfde kans hebben boven te komen. Een andere analogie is om de warmere atmosfeer en de oceanen te vergelijken met sportlieden die steroïden of stimulerende middelen gebruiken. Een voetballer zal onder invloed van deze stoffen zeker zijn of haar algemene prestaties zien veranderen.
Hoewel het moeilijk kan zijn om een bepaald schot of een bepaalde sprint te herleiden naar de aanwezigheid van die stoffen in zijn of haar bloed, is het cynisch om dit te gebruiken om de rol die deze stoffen in het grote geheel spelen te ontkennen. En dit is precies wat de ontkenners van klimaatverandering doen om de zaak van de fossiele-brandstoffen industrie te bepleiten. Daarentegen is het wetenschappelijk verantwoord om aan te nemen dat de opwarming van de aarde al bezig is sterkere stormen te stimuleren!
Bij 400 ppm van atmosferische CO2 moet de fossiele-brandstoffen industrie voor nog grotere rampen verantwoordelijk worden gehouden
De huidige opwarming van de aarde wordt veroorzaakt door de ophoping van broeikasgassen in de dampkring van de aarde, zoals blijkt uit de rapporten van het IPCC en een groot aantal wetenschappelijke artikelen die hiervan duidelijk bewijs laten zien. We zijn op weg naar een jaargemiddelde van 400 delen per miljoen CO2, ver boven de ‘veilige grens’ voorgesteld door Climate Science (4). De menselijke bijdrage aan de verstoring van de energiebalans van de aarde, vooral door die gassen, beloopt een energie-equivalent van de explosie van 17 Hiroshima-bommen per seconde. Een belangrijk deel van deze onbalans warmt de oceaan op, vooral de bovenste lagen ervan (5). Omdat fossiele brandstoffen de belangrijkste bron van uitstoot van het belangrijkste broeikasgas (CO2) zijn, kun je in redelijkheid stellen dat de olie- en steenkoolbedrijven verantwoordelijk zijn voor de intensivering van de tropische cyclonen.
De vraag die we moeten stellen is dus: laten we toe dat ze zich (vanwege de beperkingen die er nog steeds bestaan in het waarnemingsnetwerk en in de rekenmodellen) nog steeds verschuilen achter de onzekerheden in de klimaatwetenschap , terwijl er een duidelijk fysiek mechanisme bestaat dat de opwarming van de aarde en warmere oceanen verbindt met steeds extremere gebeurtenissen en sterkere orkanen en tyfoons? Er is een grote hoeveelheid bewijs dat aantoont dat een warmere wereld zal leiden tot monsterstormen, dat Haiyan de eerste van een reeks van verwoestende rampen kan worden. Laten wij de fossiele-brandstoffen bedrijven ongestraft gaan?
De invloed van de extra CO2 in de atmosfeer is overal. Daarom is de invloed van de fossiele-brandstoffen bedrijven, die dat gas als afval in de atmosfeer hebben gebracht, aanwezig in alles wat er nu in de atmosfeer van de aarde gebeurt, en dus ook in de andere delen van het klimaatsysteem (6). Bovendien kan de hoeveelheid CO2 in de atmosfeer boven de pre-industriële niveaus, zelfs zonder enige verdere antropogene uitstoot, de wereld al met zeker tienden van graden Celsius extra opwarmen.
Zij is ook in staat een langetermijntrend van opwarming in de diepe oceanen in stand te houden, die vele eeuwen of enkele duizenden jaren kan duren, met nog veel meer zeespiegelstijging als gevolg. Deze twee factoren (warmer water dat tropische cyclonen met sterkere winden veroorzaakt, en meer neerslag en hogere zeespiegels die de stormvloeden versterken) vergroten nu al de gevolgen, vooral voor armere meer kwetsbare mensen, van de ramp die werd veroorzaakt door een orkaan van een tyfoon.
De trend is echter dat de emissies van jaar tot jaar stijgen en dat er zich meer CO2 ophoopt, zodat andere grenzen tot ver boven de 350 ppm worden overschreden. Naast een opwarming van meer dan 2°C ten opzichte van het pre-industriële tijdperk, lijkt een overschrijding van de 450 ppm op lopen op drijfzand. Opwarming van de aarde kan vanzelf gaan als bij een bepaalde intensiteit sommige positieve terugkoppelingen op gang komen.
Dit zijn de “waterdampterugkoppeling” (hoe warmer de lucht, hoe meer waterdamp hij vast kan houden, maar omdat waterdamp zelf een broeikasgas is, bevordert een grotere hoeveelheid in de atmosfeer de opwarming van de atmosfeer zelf en van het oppervlak eronder); de “ijs-albedoterugkoppeling” (hoe warmer de wereld, hoe meer ijsverlies er optreedt en, omdat zee-ijs een glanzend oppervlak is dat een groot deel van het zonlicht weerkaatst, wat verhindert dat het naar de oceaan doordringt en daar wordt opgenomen, leidt de afname ervan tot verdere opwarming enzovoort, dat wil zeggen verwarming leidt tot smelten, wat de verwarming bevordert); de “permafrostfeedback” (de bevroren bodem bevat organische stof en als deze ontdooit als gevolg van de opwarming van de aarde, gaat ze tot ontbinding over, waardoor er zowel methaan als kooldioxide in de atmosfeer komen die dan het broeikaseffect versterken, wat extra opwarming veroorzaakt, wat de permafrost nog verder ontdooit), enzovoort. Andere terugkoppelingen betreffen de stabiliteit van de vegetatiegordels zoals de tropische wouden, het vrijkomen van de methaan die momenteel in de bodem van de oceaan is opgeslagen in de vorm van clathraten (insluitverbindingen) en andere.
Misschien zijn de hoge concentraties van methaan in het Noordpoolgebied (7) en het uiteenvallen van het Noordpool zee-ijs (zeer goed gedocumenteerd in de wetenschappelijke literatuur inclusief IPCC AR5) nog geen complete indicatoren van een onomkeerbare klimaatverandering. Maar deze feiten moeten minstens als ernstige waarschuwing worden beschouwd van het risico dat het opstarten van deze terugkoppelingen tenslotte het klimaatsysteem van de aarde kan opdrijven tot een onstabiele, uit de hand lopende, spiraal. Daarom zijn we het eens met de heer Yeb Sano, namens de Filipijnse delegatie op de 19e Conferentie van de Partijen (COP19) in Warschau, die de klimaatcrisis ‘waanzin’ noemt.
Van waanzin naar de totale hel?
“Mijn filosofie is van geld te verdienen. Als ik moet boren om geld te verdienen, dan ga ik dat doen.” — Rex Tillerson, Chairman, President and CEO, Exxon Mobil
Volgens zeer recente schattingen van het GEA zit er ongeveer 7,3-11×1012 ton koolstof opgeslagen in fossiele brandstoffen (waaronder niet alleen de bekende olie, kolen en gas, maar ook teerzand, schaliegas en andere ongebruikelijke bronnen) (8). Hoe zou de wereld eruitzien als alle fossiele brandstoffen werden verbrand? Volgens een artikel van Dr James Hansen en anderen, gepubliceerd in de “Philosophical Transactions of the Royal Society” (9), kan hij op veel plaatsen gewoon onbewoonbaar worden.
Gebaseerd op gegevens over bijzonder warme klimaten in het verleden (zoals het Paleoceen-Eoceen warmtemaximum en het Midden-Eocene klimaatoptimum, respectievelijk ongeveer 56 en 42 miljoen jaar geleden) en modelbouw, zeggen ze dat opwarming van de aarde van die grootte het grootste deel van de planeet voor de mens onbewoonbaar zou maken. Het menselijk lichaam produceert ongeveer 100W stofwisselingswarmte, die verwijderd moet worden om een lichaamstemperatuur van rond 37°C te handhaven, wat betekent dat een langdurige natteboltemperatuur boven 35°C kan leiden tot dodelijke oververhitting.
Nu varieert de zomertemperatuur op het aardoppervlak sterk, maar de natteboltemperatuur varieert minder door het effect van de luchtvochtigheid; de meest voorkomende waarde ligt rond 26-27°C en de hoogste bij 31°C. Bij een opwarming met 10-12°C zou het grootste deel van de huidige wereldbevolking in regio’s met een natteboltemperatuur boven de 35°C terechtkomen.
Dit extreme scenario kunnen we bereiken als we de meer dan 7×1012 ton fossiele koolstof die is vastgelegd in kolen, olie en gas, verbranden. Voor degenen die over dergelijke scenario’s sceptisch zijn, onze buurplaneet Venus, die een gemiddelde temperatuur van boven de 460°C heeft, laat zien wat een op hol geslagen broeikaseffect teweeg kan brengen: een inferno waar tin en lood vloeibaar zijn, waar geen water is en geen kans op complexe levensvormen (tenminste zoals wij die kennen), en dat omhuld is met een dichte atmosfeer van vooral CO2 met dikke zwavelzuurwolken.
Maar al lang voor deze extreme situatie krijgen we het probleem dat er voor vele miljoenen, misschien wel miljarden mensen geen aanpassing mogelijk is aan de verwachte veranderingen in het optreden van extreme gebeurtenissen (niet alleen tropische cyclonen, maar ook overstromingen, aardverschuivingen, hittegolven, bosbranden, sneeuwstormen – worden intenser in een warmere wereld met meer atmosferische waterdamp, ook in de winter en bij droogte, enzovoort). Voor de meest kwetsbare bevolkingsgroepen is het gewoon niet mogelijk zich aan te passen aan een opwarming die nog veel groter is dan wat we al hebben.
De Filipijnen zijn er een duidelijk voorbeeld van dat het voor de allerarmsten al een moeilijke kwestie is zich aan de stormen die we nu hebben aan te passen. Elke tiende graad Celsius doet er toe, tenzij de heersende klasse van deze wereld er op uit is het aantal klimaatvluchtelingen en lijkzakken te vermenigvuldigen!
We moeten de fossiele brandstoffen in beheer nemen om ze te houden waar ze zijn!
“We zien andere bedrijven meer als medewerkers dan als concurrenten… We vechten niet zozeer met elkaar als met de aarde. En misschien is dat een gezonde manier om ernaar te kijken.” — George Kirkland, managing director of Chevron Nigeria
“Haalbaar of onhaalbaar is in het gegeven geval een vraag van krachtsverhoudingen, die alleen door strijd beslist kan worden.” — Leon Trotsky, in het Overgangsprogramma
Ondanks alle bewijzen dat de klimaatverandering een zeer ernstig en dringend probleem is, zijn de multinationals niet van plan om hun winsten te verminderen om daarmee de nodige dramatische reductie in de CO2-uitstoot te bereiken. Die bedrijven hebben fossiele brandstofvoorraden, die, als ze verbrand worden, het klimaatsysteem naar een point of no return kunnen jagen. Het rapport “Unburnable Carbon 2013” (10) stelt dat het koolstofbudget tot 2050 voor een 2°C scenario rond de 565-886 ×109 ton (Gt) CO2 ligt. Dit komt neer op slechts 154-242 Gt fossiele koolstof, en dat is veel minder dan wat het GEA geraamd heeft als de wereldvoorraad aan fossiele brandstoffen.
Die bedrijven zijn verweven met het financiële systeem zoals in felle kleuren is beschreven door het Transnational Institute (11), en maar 200 van hen bezitten samen reserves die veel meer koolstof dan dit zeer krappe budget bevatten, zodat het verbranden van hun vastgestelde reserves zou overeenkomen met het uitstoten van 746 Gt CO2, dit alles nog steeds volgens ‘Unburnable Carbon 2013’. Slechts één kolenbedrijf (Severstal JSC) en drie oliemaatschappijen (Lukoil, Exxon en British Petroleum) bezitten samen reserves die bijna 261Gt CO2 kunnen produceren, dat is voorbij de begrote bovengrens van de 2°C koolstof (12).
De investeerders willen dat deze enorme hoeveelheid fossiele koolstof wordt gewonnen en verbrand, om in winst om te zetten. Maar dit botst met de stabiliteit van het klimaat van de Aarde en van het mondiale ecosysteem. Het vernietigt de materiële voorwaarden om te verzekeren dat onze soort (en vele andere) op lange termijn overleeft.
Daarom wordt de kans op het behoud van de fysieke, objectieve voorwaarden voor een menselijke samenleving met waardigheid, gelijkheid en rechtvaardigheid, ondermijnd zolang deze fossiele brandstoffen in privé-eigendom worden gehouden. Zij moeten collectief beheerd worden, om ze intact te houden… Houd de olie in de bodem en de steenkool in de mijn (“Keep the oil in the soil, and the coal in the hole”).
Leon Trotsky werd in zijn Overgangsprogramma altijd door een gevoel van urgentie gedreven, vanwege de effecten die de economische crisis vlak voor de Tweede Wereldoorlog in de arbeidersklasse had. Hij schreef: “Het is zaak het proletariaat te behoeden voor verval, demoralisatie en ondergang. Deze zaak is er een van leven of dood van de enige creatieve en vooruitstrevende klasse en daarmee van de toekomst van de mensheid. Als het kapitalisme niet in staat is te voldoen aan de eisen die onvermijdelijk voortvloeien uit de rampen die het zelf veroorzaakt, laat het dan ten onder gaan.”
Misschien worden we met de klimaatverandering niet alleen geconfronteerd met de noodzaak van het beschermen van de armen, de arbeiders, de jongeren, de vrouwen, de inheemse volkeren, de arme boeren, dus van de protagonisten van de verandering, tegen verval, ondergang en zelfs de dood, zoals Haiyan die dramatisch heeft teweeggebracht. Misschien hebben we het over het beschermen van de stabiliteit van de mondiale biogeochemische cycli en van de fysieke omstandigheden zelf die het mogelijk maken dat er voedsel en water worden geproduceerd. In een geïsoleerd land is er geen socialisme mogelijk. Barbarij wordt veel waarschijnlijker dan socialisme op een verschroeide Aarde.
Noten:
1) De Saffir–Simpsonschaal is als volgt: orkanen van categorie 1 hebben windsnelheden tussen 119 en 153 km/h, gevolgd door categorie 2 (154-177 km/h), categorie 3 (178-208 km/h), categorie 4 (209-251 km/h) en categorie 5 (=252 km/h).
2) De hoeveelheid elektrische energie die in 2010 op de hele wereld geproduceerd werd, was volgens het het Amerikaanse EIA (Energie-informatiebeheer, Energy Information Administration), 20.238 miljard kWh (http://www.eia.gov/cfapps/ipdbproje…), wat neerkomt op 2,3 miljard kW of 2,3 TW, omdat een jaar 8760 uur heeft.
3) Om precies te zijn gaat het om de “Clausius-Clapeyronvergelijking”, die laat zien dat de verzadigde dampdruk (bijna exponentieel) toeneemt als de temperatuur stijgt.
4) Hansen et al. (2008): Target atmospheric CO2: Where should humanity aim?, Open Atmos. Sci. J. (2008), vol. 2, pp. 217-231, beschikbaar op http://arxiv.org/pdf/0804.1126v3.pdf. 5) De verstoring van de energiebalans van de aarde door menselijke factoren ligt in de orde van 2,29W/m2. Dit getal vermenigvuldigd met de totale oppervlakte van de planeet geeft ons 3,7×1022 J (1J = 1 Joule, de eenheid van energie in het International System). Een groot deel hiervan wordt niet in het klimaatsysteem vastgehouden, want als de aarde opwarmt, straalt hij meer infrarood uit. Maar toch wordt ongeveer ¼ in de oceaan opgeslagen (energieflux van 0.71W/m2, volgens IPCC’s AR5).
6) In de oceaan veroorzaakt het teveel aan CO2 in de atmosfeer ook een snelle verzuring, met potentieel catastrofale gevolgen voor de mariene fauna en flora, zoals organismen die afhankelijk zijn van de opslag van calciumcarbonaat en die niet kunnen groeien in een zure omgeving (het uitwendig skelet van vele levensvormen heeft letterlijk de neiging om op te lossen als de oceaan tot boven een bepaald punt verzuurt, nl. het verzadigingspunt van aragoniet, een van de vormen van calciumcarbonaat CaCO3).
7) Specialisten schatten de “stijging van de methaan uitstoot in draslanden, als gevolg van opwarming van de draslanden in de gematigde en arctische gebieden, tussen 2003-2007 op 7%” (Bloom, AA, Palmer, PI, Fraser, A.; Reay, DS; Frankenberg , C., 2010: Large-Scale Controls of Methanogenesis Inferred from Methane and Gravity Spaceborne Data, Science, v. 327, p. 322–325.
8) Global Energy Assessment 2012 Toward a sustainable future (eds Johanson TB, et al.). Laxenburg, Austria: International Institute for Applied Systems Analysis.
9) Hansen, J., Mki. Sato, G. Russell, and P. Kharecha, 2013: Climate sensitivity, sea level, and atmospheric carbon dioxide. Philosophical Transactions of the Royal Society A, 371, 20120294, doi:10.1098/rsta.2012.0294.
10) Te vinden op http://carbontracker.live.kiln.it/U…
11) Zie deze link: http://www.tni.org/article/dirty-mo…
12) Je kunt veel meer berekeningen met deze data van Unburnable Carbon 2013 maken. Informatie: https://s3.amazonaws.com/s3.350.org…
* Alexandre A. Costa is klimaatwetenschapper en hoogleraar aan universiteit van Cearé in Brazilië. Hij was een van de auteurs van het eerste rapport van het Braziliaanse Werkgroep over Klimaatsverandering.
Dit artikel verscheen oorspronkelijk in het Engels op International Viewpoint. Nederlandse vertaling door Arend van der Poel voor Grenzeloos. .
