Seksisme is een systeem dat de menselijke vrijheid beknot en mensen reduceert tot minder dan we zouden kunnen zijn, onze identiteiten op een bepaalde manier vormgeeft en ons voorschrijft hoe we ons moeten gedragen.
Alle menselijke diversiteit in dit systeem wordt in twee hokjes geduwd: het hokje van mannen en het hokje van vrouwen. Van beide hokjes wordt verwacht dat ze zich volgens de regels gedragen: échte mannen, échte vrouwen. Mensen moeten voortdurend duidelijk maken welk gender ze zijn door hun kleding, taal, gedrag, manier van praten, lopen, ruimte innemen… Mensen die afwijken van de hokjes worden op allerlei manieren afgestraft.
Van vrouwen zowel als mannen wordt heteroseksueel gedrag verwacht. Van vrouwen wordt verwacht dat ze meedoen met de schoonheidswedren en veel tijd, energie en geld opgeven om te streven naar een eenvormig en artificieel schoonheidsideaal.
Seksisme is een systeem van onderdrukking dat vrouwen op een ondergeschikte plaats houdt. Seksisme is dus een objectief gegeven. Het is niet subjectief in die zin dat het slechts een gevoel is, maar onderdrukking zal vaak wel bijdragen tot allerlei gevoelens zoals machteloosheid, depressie, minderwaardigheid…
Gezien het iets objectiefs is, kan je het dan ook niet zomaar wegdenken, weg mediteren of effectief negeren. Seksisme bestaat ongeacht of mensen het zien of niet, ongeacht of ze er in geloven of niet. Filosofe Marilyn Frye vat het kernachtig samen:
“Oppression is a system of interrelated barriers and forces which reduce, immobilize and mold people who belong to a certain group, and effect their subordination to another group (individually to individuals of the other group, and as a group, to that group).” (1)
Seksisme is een structuur waaruit niet zomaar te ontsnappen valt. Je kan jezelf niet zomaar “bevrijden” van die onderdrukking, daar is meer voor nodig: een stevige en goed georganiseerde feministische beweging. De pijlers van seksisme moeten gesloopt worden om een einde te maken aan dat systeem. Feminisme is om het simpel te stellen de verzetsbeweging tegen seksisme (2), en bij uitbreiding alle andere vormen van dominantie en ondergeschiktheid.
Hegemonie
Bij elk systeem hoort ook een ideologie, een denkkader dat ons wordt aangeleerd dat als functie heeft het systeem – in dit geval seksisme – te laten blijven bestaan met zo weinig mogelijk kritiek. Er is een concept dat we hiervoor gebruiken dat hegemonie heet – om het simpel te stellen kan je zeggen dat bepaalde denkbeelden, denkkaders zo sterk doorgedrongen zijn dat ze niet als een denkkader herkend worden. Seksisme is onzichtbaar voor de meeste mensen, het is als de lucht die we inademen: die lucht is een gas dat zich in een klein gebied rond de aarde bevindt, met een bepaald gewicht en kleur, maar daar denken de meeste mensen nooit over na.
Als zoveel mensen zich hebben laten beïnvloeden door seksisme en er zich niet van bewust van zijn en er nooit over praten, bereikt dat systeem een volledige overheersing van onze gedachtes, een hegemonie. Er wordt niet meer over nagedacht, het wordt als vanzelfsprekend beschouwd, natuurlijk, onveranderlijk.
Mensen die zich dan niet volgens dat systeem gedragen – feministes, transgender personen, andere rebellen – worden dan als vreemd ervaren, vreemde vogels, rare mensen, manwijven, manhaters, wat dan ook. Het is alsof iedereen een blauwe bril opheeft en de wereld als blauw ziet. Jij ziet heel andere kleuren, maar niemand gelooft je. Zet die bril af, zeg je. Doe niet zo raar, zeggen de anderen, je bent gek.
Een scheur in de hegemonie van het kapitalisme
Een analoog verhaal zien we in verband met kapitalisme: met de val van de muur en verschuivingen in wereldwijde politiek riepen opiniemakers het einde van de geschiedenis uit, werd het woord kapitalisme verbannen en het verzet gebroken. Nu zien we in vele landen opnieuw verzet bloeien samen met het besef dat we in een kapitalistisch systeem leven. Er zijn scheuren in die hegemonie gekomen, mede door de wereldwijde bankencrisis. Dit maakt het mogelijk om kapitalisme effectiever te bestrijden. Enkele jaren geleden riep een bekende Belgische linkse intellectueel blij uit dat we vanaf nu eindelijk terug het woord kapitalisme in een gewoon debat konden gebruiken. En het is inderdaad gemakkelijker geworden.
De ijzeren vuist van seksisme
Geen dergelijke crisis treft helaas het systeem van seksisme dat een bijna perfecte onzichtbaarheid bereikt heeft. Er is bijna geen enkele instelling ter wereld die vrouwen serieus neemt, als mensen behandelt, de macht van mannen effectief in vraag durft stellen.
De ideologie van seksisme is eenvoudig: vrouwen zijn geen mensen. Nog eens: vrouwen zijn geen mensen. Dat is de boodschap die onze samenleving iedereen vanaf de geboorte begint in te lepelen. Het systeem van seksisme heeft een bijna perfecte hegemonie, zoals kapitalisme dat decennialang gehad heeft. Hoe die te doorbreken, dat is een fundamentele vraag voor het verzet.
Seksisme in de praktijk
Seksisme betekent dat “maar mannen hebben daar ook last van” het eerste antwoord is als vrouwen een probleem aankaarten. Seksisme betekent dat, ondanks alle gruwelijke cijfers over seksueel geweld, partnergeweld, verkrachting als oorlogswapen, verminking en misbruik, er niets gedaan wordt aan deze genocide op vrouwen.
Seksisme betekent dat we het normaal vinden dat we reclame maken voor het snijden en verminken van vrouwen, of we dat nu plastische chirurgie noemen of genitale verminking. Seksisme betekent dat nagenoeg alle politieke partijen ter wereld “gewoon niet genoeg bekwame vrouwen vinden”. Seksisme betekent dat vrouwen gestraft worden zodra ze maar één voet over een steeds verschuivende cultureel bepaalde grens zetten.
Die straffen zijn zwaar en complex: niet enkel geweld, maar ook negeren, belachelijk maken, niet serieus nemen, niet uitnodigen in debatten, ondermijnen van recht op bewegingsvrijheid en meningsuiting… En seksisme betekent dat de meeste mensen die dit allemaal lezen denken dat het probleem eigenlijk toch bij vrouwen ligt, die gewoon dit of dat beter moeten doen of dit of dat beter laten. En niet zo vervelend doen en zich met de echte zaken bezighouden. De echte zaken zijn diegene waar de grootste bevolkingsgroep ter wereld, vrouwen, niet specifiek last van heeft.
Het systeem van seksisme duwt vrouwen wereldwijd in een klein en rigide hokje, dat van de dienstbare, zorgende seksklasse. Vrouwen moeten beschikbaar zijn, zorgen voor huishouden, kinderen, seks en ondergeschiktheid. Seksisme betekent dat het normaal is dat vrouwen zich moeten aanpassen aan alle wensen van mannen maar dat de hele wereld het omgekeerd voorstelt, alsof mannen zoveel moeite doen (3). Seksisme betekent dat het aanvaardbaar is dat mannen vrouwen kunnen verkrachten, bedreigen of kopen om te gebruiken. Als bruiden, minnaressen, prostituees, verpleegsters, secretaresses, huishoudsters, kindermeisjes en combinaties van deze.
Seksisme betekent dat mannen met vrouwen lachen als ze teveel bezig zijn met make-up en andere schoonheidsprocessen, maar vrouwen ook belachelijk maken als ze dat niet doen. En dat het vrouwen zijn die zich daar slecht over voelen. Seksisme betekent dat enkel mannen als filosofen gezien worden, als echte intellectuelen, als rationeel. Seksisme betekent zelfs als je gewoon naar duidelijk, vaak gerepliceerd onderzoek wijst over geweld van mannen op vrouwen, je al beschuldigd wordt een mannenhaatster te zijn. Seksisme betekent dat we alle vormen van humor moeten slikken omdat we anders er niet meer bij horen, betekent dat we heel wat seksueel grensoverschrijdend gedrag als normaal beschouwen en er niet teveel over na proberen denken.
Het graf van soldaat Leonard Matlovich
De rol van mannen
Militaire en paramilitaire organisaties vormen ook een belangrijke pijler van het systeem van seksisme: in dergelijke groepen leren mannen ontmenselijken en doden. Het is niet toevallig dat oorlogen gepaard gaan met massale verkrachtingen en folteringen.
Er is een zeer aangrijpende grafsteen van een militair uit de Verenigde Staten waarop staat “Ze gaven mij een medaille voor het doden van twee mannen, en ontsloegen mij uit het leger omdat ik van een hield.” Ik denk dat we niet altijd meer beseffen hoe onmenselijk legers zijn. De spreuk op die grafsteen toont precies wat er mis is, een wereld waarin sommige mensen niet van elkaar mogen houden maar wel elkaar doden. Homofobie, homohaat, wil zeggen dat mannen leren bepaalde vormen van liefde te haten, te veroordelen, er zelfs met geweld op te reageren. Nog eens: mannen leren liefde te haten.
Militaire propaganda, pornografie en prostitutie hebben meer gemeen dan je zou denken: een onderdeel van alle drie is het ontmenselijken en tot object maken van een bepaalde groep, die dan gebruikt of gedood kan worden “zonder emotionele problemen”. Maar mensen blijven mensen en die emotionele problemen zijn er wel: militairen die uit een oorlog komen zijn vaak totaal vervreemd, zwaar depressief, hebben shell-shock, post-traumatic stress disorder (PTSD)… De namen veranderen, de gruwel blijft. Een gelijkaardig fenomeen zie je bij prostitutie: de meeste prostituees hebben PTSD in een hevigheid vergelijkbaar met die van soldaten en mensen die gefolterd worden.
Een heleboel klant-gebruikers slaan prostituees achteraf, na het gebruik. Eén van de redenen is dat mannen, alle seksistische opvoeding ten spijt, mensen zijn met gevoelens, en problemen ervaren bij de ontmenselijking inherent aan prostitutie.
Zoals de radicalesbians schreven:
Those sex roles dehumanize women by defining us as a supportive/serving caste in relation to the master caste of men, and emotionally cripple men by demanding that they be alienated from their own bodies and emotions in order to perform their economic/political/military functions effectively. (4)
Hoewel je kan argumenteren dat zowel mannen als vrouwen nadeel ondervinden van dit systeem, is er toch een significant – kwalitatief – verschil: het systeem organiseert die gecreëerde groepen namelijk ook zo dat de groep van mannen boven de groep van vrouwen staat (dit heet genderstratificatie, in sociologische termen). Vrouwen als groep worden onderdrukt. Dat wil zeggen, mannen als groep hebben meer macht, meer toegang tot publieke middelen en voorzieningen, meer mogelijkheden tot zelfontplooiing en mogelijkheden om hun mening te verspreiden en door te drukken.
Wat mannen dus voornamelijk moeten doen om een einde te maken aan dit systeem is op een meer persoonlijk / groepsniveau, ruimte maken voor vrouwen: een meer gelijke vertegenwoordiging overal, ruimte voor spreken en publiceren, feminisme serieus nemen… En ook als bondgenoten de strijd steunen tegen de pijlers van dit systeem, mee helpen prostitutie, kapitalisme, de schoonheidsindustrie e.d. mee te slopen.
Het grote probleem van mannen is dat ze over het algemeen weinig geneigd zijn hun houdingen, denkkaders en acties in vraag te stellen. Dominante groepen hebben daar in het algemeen – op de korte termijn zou ik zeggen – natuurlijk minder baat bij dan onderdrukte groepen. Door hun gedrag reproduceren mannen seksisme en helpen zo de onderdrukking van vrouwen in stand houden. Het in vraag stellen van de eigen dominantiepatronen en gedrag blijft dus de eerste noodzakelijke stap.
Het verdwijnen van het systeem van seksisme en de klassenmaatschappij, het meer egalitair organiseren van de samenleving, zal uiteindelijk de wereld voor alle mensen (alle genders) beter maken.
Verzet
Seksisme is iets dat constant herhaald (gereproduceerd) moet worden om effectief te blijven – vrouwen moeten regelmatig op hun plaats gezet worden, mannen die afwijken moeten terug in het hokje geduwd etc. Feministes willen natuurlijk dat herhalingsproces stopzetten, zand in de machine gooien, de samenleving anders organiseren.
Verzet plegen tegen een systeem dat zo oud is, en ons al zo lang in zijn macht heeft, is een zware opgave. Alleen kan je zoiets niet. Ons verenigen in groepen is de enige manier om effectief te vechten tegen dit systeem. En het is een strijd. Een strijd om macht.
“Empowerment is not just a feeling. To get power, you have to take it, and that means you need to try to understand where it is and who has it and how they use it; and you would also do well to have some positive vision of what you would do with power if you had it. This is heady and complicated stuff. It can’t be glossed over in a chatroom or on a talk show. It takes time, and effort, and dedication to doing something difficult. That’s why it is so important to keep teaching radical feminism—real feminism—in universities.”
—Rebecca Whisnant, Beyond Multiple Choice
Nu is macht tegenwoordig nogal een vies woord, omdat we in een samenleving zitten waarin dat begrip in onbruik is geraakt, net zoals de termen kapitalisme, patriarchaat… Macht is een politiek begrip, en wij leven in een gedepolitiseerde samenleving. Politiek is hier in de ruime zin: analyses rond de verdeling van macht in de samenleving: wie heeft het, wie niet, is dat wel goed voor de maatschappij, hoe verdelen we het anders
Als eerste stap kunnen we het besef uitbouwen en verspreiden dat seksisme een systeem is, dat kan verdwijnen, ook al bestaat het al zo lang. We moeten dat bespreken en analyseren in kleine praatgroepen (consciousness raising), in de politieke organisaties waar we lid van zijn, in de media en op straat. Maar ook het verzet tegen het seksisme in onze hoofden is belangrijk: ook vrouwen leren elkaar zien als minder dan mannen, leren competitiviteit in plaats van solidariteit, leren onzeker zijn in plaats van zelfzeker…
Als tweede stap moeten we onze beweging uitbreiden en organiseren. We moeten een radicale massabeweging uitbouwen met voldoende macht om een einde te maken aan de pijlers van het systeem. Als we de schoonheidsindustrie, de porno-industrie, de prostitutie-industrie, de vrouwenhandel en het kapitalisme kunnen kapotmaken, dan is er terug ruimte voor onze menselijkheid.
“Radical feminism is working for the eradication of domination and elitism in all human relationships. This would make self-determination the ultimate good and require the downfall of society as we know it today.”
— Cellestine Ware, Woman Power: The Movement for Women’s Liberation
Leren zien
Hoewel seksisme al onze levens voortdurend beïnvloedt, is het niet altijd voor iedereen duidelijk wat er aan de hand is. Soms zien mensen het wel maar zijn ze te bang om erover na te denken. Soms zijn mensen te sterk geïnvesteerd in dit systeem om kritiek erover te kunnen aanvaarden. En sommigen profiteren gewoon te hard van dit systeem, hebben privileges die hen prima uitkomen.
Alle deelsystemen van de wereld waarin wij leven, kunnen beoordeeld worden op hun effect op die onderdrukte groep. Als het deelsysteem meewerkt om onderdrukking in stand te houden, dan is dat systeem problematisch en moet het verdwijnen, aangepast worden, getransformeerd of gesloopt worden.
Een deel van onze inspanningen is om mensen bij elkaar te brengen en ze meer bewust te maken van dit systeem, door bijvoorbeeld elkaars verhalen te horen en hun eigen ervaringen te analyseren, geconfronteerd te worden met bepaalde analyses… Eerst moeten mensen beseffen dat een andere wereld mogelijk is, dan kunnen we aan de slag gaan om een weg te bouwen naar die wereld.
Tezelfdertijd is er al lang veel discussie in feministische kringen in hoeverre mensen zich eigenlijk wel of niet bewust zijn van seksisme. Zien we het echt niet, of durven we het niet erkennen? Hebben we gewoon teveel angst voor de afstraffing die ons onvermijdelijk wacht als we mensen durven confronteren met dit systeem, met de macht die mannen hebben door dit systeem? Er is al zoveel geweld op vrouwen, als we dan ook nog eens in opstand komen gaan we misschien nog meer geweld op ons krijgen. En die gedachte is een deel van de reden waarom dit systeem blijft bestaan. Verzet is echter mogelijk, en als we ons verenigen staan we veel sterker.
In my view, those of us who are women inside this system of reality will never be free until the delusion of sexual polarity is destroyed and until the system of reality based on it is eradicated entirely from human society and from human memory. This is the notion of cultural transformation at the heart of feminism. This is the revolutionary possibility inherent in the feminist struggle.
— Andrea Dworkin
Noten:
- Marilyn Frye, 1983. The Politics of Reality: Essays in Feminist Theory. Crossing Press, p33.
- Ik gebruik hier de definitie van bell hooks, die “feminisme als verzetsbeweging tegen seksisme” als absoluut minimum voor een nuttig feminisme definieert en het dan uitbreidt naar alle vormen van dominantie. Correcter is misschien: de verzetsbeweging tegen het patriarchaat. bell hooks, 1984. Feminist Theory: From Margin to Center. South End Press.
- Nog een voorbeeld is het huwelijk: onderzoek toont dat een huwelijk goed is voor het welzijn van mannen, maar juist niet voor het welzijn van vrouwen. Toch zijn het zogezegd de mannen die moeten uitkijken voor ze “in de val trappen” van die listige vrouwen die per se met hen willen trouwen.
- Radicalesbians. The Woman Identified Woman.
