Het maakt niet uit waar ter wereld je een foto van een bolhoed en wandelstok laat zien, iedereen zal meteen roepen: Charlie Chaplin! Zijn bekende zwerver, the tramp, is een icoon voor de filmwereld, maar ook een universeel symbool voor de underdog en hoop.
Toen Chaplin in Londen geboren werd, leek het leven alleen maar ellende in petto te hebben. De erbarmelijke omstandigheden waarin hij opgroeide kwamen in zijn latere werk keer op keer terug, meest duidelijk in het meesterwerk The Kid.
Zijn beide ouders werkten in het theater, waardoor de jonge Charlie al snel met het toneel vertrouwd raakte. Hij toerde met verschillende gezelschappen door Engeland en de Verenigde Staten, waar hij in aanraking kwam met de opkomende filmindustrie. Daar verwierf hij al snel roem en rijkdom. Na enkele jaren kon hij al zijn eigen studio bouwen, waardoor hij financieel en artistiek volledig vrij werd.
Tijdens de Eerste Wereldoorlog kreeg hij de eerste serieuze kritiek te verduren omdat hij niet voor zijn land vocht. Hij verklaarde zich wel te hebben ingeschreven, maar zei dat hij simpelweg niet werd opgeroepen. Om steun voor de oorlog te werven, ging hij op tournee om geld in te zamelen, een nationalistische houding, hoewel hij later verklaarde een wereldburger te zijn.
Ook maakte hij de film Shoulder Arms. Hierin zien we hoe de tramp een groep Duitse soldaten gevangen neemt door hen te omsingelen. Hij biedt de gevangenen kameraadschappelijk allemaal een sigaret aan, maar de commandant weigert. Chaplin gooit hem over zijn knie en geeft hem een paar flinke klappen op zijn kont. De Duitse soldaten juichen en schudden hem de hand. Ondanks zijn morele steun voor de oorlog, laat Chaplin hiermee zien dat hij doorhad dat de oorlog over klassenstrijd ging.
Zijn bekendste werk is Modern Times. Hoewel het technisch al langer mogelijk was, gebruikte hij hier voor het eerst gesproken teksten. De enige woorden die te horen zijn, komen echter uit machines. De dialogen tussen mensen liet hij nog steeds zien via tekstschermen. Dit was een van de manieren om te laten zien hoe hij dacht over de industrialisatie en de onmenselijke gevolgen voor arbeiders.
De scène waarin de fabrieksarbeider zelfs niet meer kan niezen tijdens het werk omdat hij dan door de machines opgeslokt wordt, is legendarisch. In een andere bekende scène zien we een rode vlag van een pick-uptruck vallen, net op het moment dat de tramp de hoek om komt lopen. Hij pakt de vlag op en begint hevig te zwaaien en loopt achter de wagen aan om de aandacht van de chauffeur te trekken. Op dat moment komt een demonstratie de straat inlopen. Zonder dat hij het door heeft, is hij plotseling de aanvoerder van een groep stakende arbeiders geworden.
Chaplin werd geboren in dezelfde week als Adolf Hitler. Beiden zouden uitgroeien tot bekende mannen met vreemde snorretjes die de wereld voorgoed zouden veranderen. Deze overeenkomsten waren inspiratie voor The Great Dictator. Hierin maakte hij niet alleen de fascistische dictator enorm belachelijk, maar liet hij ook de gevaren en mogelijkheden zien van de opkomende massamedia. Dictator Hynkel geeft in het begin van de film een volslagen onverstaanbare speech, waarop het volk vol enthousiasme reageert.
De film sluit af met de wereldberoemde speech waarin de Joodse kapper wordt verward met de dictator en oproept tot verbroedering en rechtvaardigheid: “Laten we vechten om de wereld te bevrijden, te bevrijden van nationale grenzen, haat en hebzucht! Laten we vechten voor een wereld van rede, een wereld waar wetenschap en vooruitgang zullen leiden tot het geluk van alle mensen. Soldaten, uit naam van democratie, laten wij ons verenigen!” Na The Great Dictator raakte Chaplins carrière in het slop. Hij nam afscheid van de zo geliefde tramp, hoewel de films die hij hierna maakte zeker de moeite waard zijn.
Er volgde een rechtszaak om een vermeend vaderschap en ook de FBI zette de aanval in door hem van communistische sympathieën te beschuldigen. Chaplin heeft zich nooit voor een commissie hoeven verdedigen, maar liet in A King in New York duidelijk merken hoe hij over het mccarthyisme dacht door in deze film een commissie met een brandslang achter hun desk weg te spuiten.
Toen hij in 1952 met zijn laatste vrouw Oona op reis ging om haar zijn geboorteland te laten zien, werd zijn visum ingetrokken. Hij vestigde zich tot aan zijn dood in Zwitserland en verklaarde nooit meer naar de VS te willen terugkeren, “zelfs niet als Jezus Christus zelf de president zou zijn”. Hij keerde eenmaal terug om een Oscar in ontvangst te nemen voor zijn hele oeuvre, en kreeg daarbij de langste staande ovatie tijdens een Oscar-uitreiking.
Hoewel Chaplin geen uitgesproken socialist of revolutionair was, waren zijn ideeën voldoende om door de heersende klasse te worden gevreesd en gehaat. Zijn tijdloze kunstwerken zijn nog steeds een bron van vermaak, inspiratie, troost en hoop voor iedereen die verlangt naar een rechtvaardige wereld.
Dit artikel verscheen oorspronkelijk op Socialisme.nu.
